|
|
История Казахстана
|
Интересные факты из истории Казахстана.
Портал «История Казахстана» — e-history.kz.
|
|
|
|
Верный қыздар гимназиясы
Түркістан генерал-губернаторлығы, Жетісу облысы Верный қаласында Верный қыздар гимназиясы 1876 жылдың екінші жартысынан бастап басшылардың рұқсат етуімен ерлер прогимназиясының мұғалімдері өздерінің жеке есебінен «Қыздар курсын» құрған болатын.
1877 жылдың 1 наурызында Түркістан генерал-губернаторының бұйрығы бойынша бұл курстар дайындық класымен үш кластық прогимназия болып құрылады. Ал 1879 жылы 1 шілдеде прогимназия Түркістан өлкесінің бірінші басшысының бұйрығы бойынша дайындық класымен бірге қосымша сегіз кластық гимназия болып құрылған болатын. 1885 жылғы 1 қаңтардағы мәлімет бойынша Верный қыздар гимназиясының директоры, надворный советник Е. М. Груздев деп көрсетілген. 1884 жылғы 1 қаңтарда гимназияда 134 оқушы білім алса, ал 1885 жылғы 1 қаңтарда гимназияда 126 оқушы оқыды.
Оқушылардың санының азаюы алдымен 1884–1885 жж. оқу жылындағы дайындық курсының жабылуы басты себеп болған. 1877 жылы гимназия жанында Верный қаласында ата-анасы мен туған-туыстары тұрмайтын оқушылар үшін пансионат үйі ашылды.
1884 жылы 1 қаңтардағы есеп бойынша гимназия пансионатында тұрып жатқан оқушы-қыздардың саны 18 болды, ал 1885 жылғы 1 қаңтарда олардың саны 14 болған еді. Олардың ішіндегі 5 оқушы-қыз қазыналық есеппен оқыды. Гимназияда неміс тілі, француз тілі, орыс тілі, тарих, география, би және гимнастика, таза жазу, сурет салу және сызу, математика, физика, діни ілім (Закон Божий) және т.б. пәндер оқытылды. Гимназияның мұғалімдері жалақыны сабақтардың санына қарай алды. Верный қыздар гимназиясының толық курсын аяқтаған оқушыға аттестат берілді.
http://e-history.kz
Теги: верный, қыздар гимназиясы
Astana will host an exhibition entitled “Inheriting the traditions of the Past”
On November 12 the Museum of the First President of the RK will host opening of an exhibition of famous artist-jeweler, Honored Worker of Kazakhstan Berik Alibay
Астанада «Халық қазынасының мұрагері» атты көрме өтеді
12 қараша күні сағат 17.00-де ҚР Тұңғыш Президенті Музейінде Карл Фаберже Орденнің иегері, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері Берік Әлібайдың «Халық қазынасының мұрагері» атты жеке көрмеcінің ашылуы өтеді.
В Астане пройдет выставка «Наследуя традиции прошлого»
12 ноября в Музее Первого Президента РК состоится открытие персональной выставки «Наследуя традиции прошлого» известного казахстанского художника-ювелира, Заслуженного деятеля РК Берика Алибая.
Сақ па, парсы ма?
Шарон Турнер (Sһаrоn Тurner) — 1768–1847 жылдары өмір сүрген ағылшын тарихшысы. Ол бұл мақаласын ағылшын тілінде 1827 жылы жариялаған болатын.
Филология ғылымының докторы, Қазақстан және Ресей Халықаралық жоғары мектеп ғылым академияларының академигі Әділ Ахметов іс-сапармен біраз жыл Америкада тұрып, үндістердің тарихы мен тағдырына байланысты бірқатар қызғылықты ғылыми жұмыстар жазып, америкалық «үндістердің" арғы тегін антропологиялық, археологиялық, генетикалық және лингвистикалық тұрғыдан зерттеп, өз пайымын ортаға салған болатын. Ғалымның зерттеу жұмысының нәтижесі америкалық «үндістердің» арғы тегінің Алтайдан шыққандығын толық дәлелдейді.
Ә.Ахметовтың «үндістердің" түпкі тегіне арналған «Азия-Берингия-Америка»,«Байырғы америкалықтардың алтайлық тегі», «Еуразия коды. Бесінші өркениет қарсаңында» атты еңбектерін оқыған адам өте тың деректерге қанығады, шындықпен сусындайды.
Ә.Ахметов Қазақстанның Ұлыбританиядағы елшісі болып қызмет атқарған жылдары ол елде-де уақытын бос жібермей, ағылшын-саксондардың азиялық тегі туралы тарихи материалдар жинады. Соның бірі -британдық ғалым Шарон Турнердің төмендегі мақаласы. Сол мақаланы да, оған тіркелген сөздікті-де, ағылшын тілінен тікелей қазақ тіліне аударған Әділ Ахметов.
Дәл қазір Корольдік әдебиет қоғамының назарына бірден ілігіп, өзекті әңгімеге арқау бола қоймаса да, ағылшын-саксондық бабаларымыздың азиялық тегі жөнінде олардың байырғы тілдеріндегі тамырластық қарым-қатынастарды зерттеу нәтижесінде қалыптасқан кейбір мәселелер мен пайымдарымды оқушыға ұсынсам, мүлде елеусіз қалмас деген ойдамын.
Ағылшын-саксондардың тарихында олардың арғы тегі сактардан (Sакаі немесе Sасае) тараған деген тұжырым қалыптасқан. Кезінде сактар Каспий бойынан шығысқа қарай жылжып, Бактрия ғана емес, сонымен қатар батыс жақтағы Армения жерінің өте шұрайлы бөлігіне-де қоныстанған. Ол заманда, Страбонның айтуынша, әлгі аймақ Сакасина (Sаkаsіnа) деп аталған.
Плиний әлгі аймаққа қоныстанған сактарды Сакассани (Sakassani) деп атаған. Бұл атау дыбысталуы (айтылуы) жағынан Сака-суну (Saka-sunu), яғни сактың ұлдары (ұрпағы) деген атауға ұқсайды. Біздің ойымызша, бұл бір ұғымның екі түрлі атауы. Бұл этимологияны алғаш ұсынған Горопиус Беканус (Goropius Becanus) болатын. Атақты Меланчтон (Melanchthon) да бұл пікірді құптаған. Әдетте мұндай мәселелерге әркім-ақ күдікпен қарап, талқыға салатыны бар. Ал біздің Камден (Camden) болса, әлгі этимологияны то-лығымен қолдаған болатын.
Мен өзім-де біздің арғы тегіміз жөніндегі жоғарыда аталған пікірді ең ойға қонымды дүние деп ойлаймын. Себебі — екінші ғасырда Страбон мен Плинийден соң Птолемей-де сактардан бастау алатын скифтердің саксондар (saxones) болып аталғанын атап өтеді. Демек, бұл пікірдің дұрыстығын және аталмыш саксондардың да арғы тегінің сака-сунудан немесе сактардың ұрпағынан тарайтындығын дәлелдей түседі.
Римдіктер сөздегі «к» деген әріптің орнына «с» деген таңбаны пайдаланған, міне, сондықтан да біздер оларды «sасае» деп жүрміз. Бірақ бұл тек роман тіліндегі «с» әрпінің қате дыбысталуы (оқылуы). Мәселен, грек тілді жазушылар Цицеронның (Сісеrо) атын «Кіkеrоо» түрінде таңбалаған.
Сонымен, жоғарыдағы тұжырымдар, ағылшын-саксондық бабаларымыздың түп аталары Еуропаға Азиядан келген және оған дейін олар Армения мен Каспи маңын мекендеген деген пікірге жетелейді.
Жоғары мәртебелі Кеппел мырза өзінің кейінгі кезде жасаған қызғылықты сапарлары кезінде әлгі жерлерде болып қайтқанын баяндай келіп, мына бір жәйтке тоқталады. «Аракс (Аrras) немесе Плутарх жазып кеткен Араксис (Аraxas) өзенінен өткен соң, осы өзен мен Кура (ежелгі Суrus немесе Суrnus) өзенінің ортасында Карабах (Каrabaugh) деген әдемі аймақ жатыр. Бұл — ежелгі сактардың (Sасае немесе Sасаssani) елі, Плиний мен Страбон жазып кет-кен скифтердің жауынгер тайпасы, яғни біздің байырғы бабаларымыз саксондардың дәл өзі болуы керек», — дейді.
Карабахтан соң Кеппел мырза Ширванға (Sһіrwan), яғни ескі замандағы Албания жеріне жол тартады. Сонымен Аракс пен Кураның (байырғы Аrrахеs пен Суrnus) арасында жатқан шұрайлы Карабахты өзіміздің ағылшын-саксон бабаларымыздың Азиядағы мекендерінің бірі болған деп топшылауға болатын сияқты. Ал Кура өзені осы аймақта орыстар иемденген өңірдің шеткі шебі болған.
Орыстар мен парсылардың арасында болған соңғы соғыс, негізінен, осы аймақтағы сактар (Sасае немесе Sасаssani) мекендеген жерлердің маңында орын алып, Кура өзенінің оңтүстігінен басталған сияқты. Егер орыстар иелік еткен аймақтың шебі кеңейе түскен болса, онда біздің сак бабаларымыз да солардың қол астына өтіп кетуі әбден мүмкін еді.
Осы уақиғалар менің ойымды әлемнің осы шетіне жетелеп, бізден бұрын өткен зерттеушілердің парсы тіліндегі кейбір сөздердің саксон тіліндегі сөздерге ұқсайтынын байқағандарын есіме қайта түсірді: мәселен, Камден (Camden) былай деген: «Керемет ғалым Джозеф Скалигер (Joseph Scaliger) бізге fader (әке), muder (шеше), brader (бауыр), tuchter (қыз), band (белдік) т.с.с. сөздер парсы тілінде күні бүгінге дейін қолданылады және олар біздің тіліміздегі father (әке), mother (шеше), brother (бауыр), daughter (қыз), band (белдік) сияқты сөздерден мағынасы жағынан айнымайды дегенді айтты» (Саmden’s Вrit. Іntrod. СХХХІІІ.)
Осындай жақындықтың бар екенін түсінгендіктен маған мынадай ой келді: егер екі тілден бір-біріне ұқсас осындай бес сөз табылған болса, парсы тілі мен, ағылшын-саксон тілдерін тереңірек салыстыра зерттеп, одан да көп ұқ-састықтарды табуға болады ғой. Егер саксондықтар Азиядан тараған деген тұжырым дұрыс болатын болса, екі тілдің арасындағы ұқсастықтар көптеп табылып, олар дәлелденген жағдайда саксондықтардың арғы тегінің Азиядан тарайтындығымен бірге, олардың ата-тектері Каспи теңізі өңірінен Герман мұхитына (Солтүстік теңіз немесе Атлант мұхиты болуы керек — Ә.А.) дейін бірте-бірте қоныс аударған деген тұжырымды қуаттауға мүмкіндік туар еді.
Осы тақырыпқа қатысты қалыптасқан осындай көзқарас мені енді бұл мәселені жедел зерттеп, екі тілдің арасындағы жақындықтың негізсіз емес екенін нақты дәлелдеу арқылы оған көзді-де, көңілді-де сендіруге итермеледі. Бірақ екі тілдің арасындағы ұқсастық о баста қаншалықты-деңгейде болғанына қарамастан, қазір олардың бәрін дәлелдеу мүмкін бола қоймасы өзінен-өзі түсінікті. Себебі саксондықтар жоғарыда аталған байырғы қоныстарынан ауып кеткелі қазір ең кем дегенде 2000 жылдай уақыт өтті. Оның үстіне олар Азияның солтүстігімен батысқа қарай жылжи отырып, бүкіл Еуропаның солтүстігін басып өту кезінде сан-қилы қиындықтар мен қасіреттерді бастан кешірді. «Басқа түссе баспақшыл «дегендей, Эльба өзенінің теңізге құяр сағасына жеткенше, олар сан-қилы тағдырдың ащысы мен тұщысын татқаны қақ. Сосын бертінде тарих сахнасынан орын алған соғыс өрті оларды үш ғасыр бойы Рим империясына қолжаулық етті.
Тіпті одан соңыра да Британияда оларды әлгі бодандық 400 жыл бойы күтіп тұрған болатын. Бұл жоғарыда аталған бізге жеткен тілдердің ұқсастығы туралы деректер жазылған заманнан көп бұрын болған. Осылардың бәрін ескерсек, Альфредтің заманында, ағылшын-саксондар мүлде бөлек тілде сөйлегені әбден ықтимал әрі ол кездегі тілдердің сөздік қорының көпшілігі-де олардың Карабах секілді ғажайып жерде, Аракс, Кура өзендерінің бойында, Каспи төңірегінде өмір сүрген байырғы ата-бабалары қолданған, бірақ әлі жетіле қоймаған қарапайым сөздік қордан мүлде алшақтап кеткені қақ.
Сонымен, соншама заманды артқа тастаған парсы тілі Кир (Суrus) және Дарий (Darius) патшалары билік құрған замандағы парсы тілі болудан әлдеқашан қалып қойған еді. Соңғы мың жыл ішінде бұл тіл Шығыс әлемінің аса жетілген әрі ғұламаларының шығармашылығына арқау болған ең икемді-де көркем тілге айналды.
Сондықтан осы замандағы парсы тілі парсыларға соғыс ашып, оларды оңай тізе бүктіріп, жеңіл жеңіске қол жеткізем деп жүріп ажалынан бұрын жан тапсырған өркөкірек Юлий Цезарь кезіндегі парсы тіліне мүлде ұқсамайды.
Бұл айырмашылық қазіргі, ағылшын тілі мен англо-саксон заманындағы сөйленген тіпдің арасындағы айырмашылықпен бара-бар. Қазіргі парсы тілі болсын саксон тілі болсын сактар мен парсыларды бір-бірінен бөліп тұратын өзендер мен тауларда болған шайқастар кезіндегі тілдерден мүлде өзгеше. Сондықтан кезінде бір-біріне жақын болған уэльс, бас бретон, ирланд және гааль тілдерінен-де бұл күнде көзге ұрып тұрған ұқсастық табылу мүмкіндігі жоқтың қасы деуге болады.
Мақаланың толық нұсқасын мына сілтеме бойынша оқи аласыз: http://e-history.kz/kz/publications/view/680
Теги: сақтар, тайпалар
Моңғолия қазақтарында қонақта
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология Институты этнология және антропология бөлімі шет елдегі қазақ этникалық топтарының мәселесімен он жылдан астам уақыт бойы айналысып келеді, болашағы зор бағдарламаға бөлім меңгерушісі, т.ғ.д., профессор С.Е. Әжіғали жетекшілік етуде.
Соңғы уақытта осы мақсатта алыс жақын шетелдерге ғылыми іссапарлар жүйелі түрде ұйымдастырылуда.
2013 жылы Моңғолия мен Қытай елдеріне кешенді түрде ұзақ экспедиция жасалды.
2013 жылы 24 шілде 5 қыркүйек аралығында Моңғолия еліне жасалған экспедиция барысында зерттеуші-этнологтар тобы Моңғолияның орталық, солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс бөлігіндегі елді мекендердегі қазақтар жайлы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Баян-Өлгей аймағынан тыс қазақтар тұратын: Баян-Өлгий, Төв аймағы (Угтаалцайдам, Эрдэнэ сомондары, Налайх қаласы), Сэлэнгэ аймағындағы (Шарынгол, Хонгор, Дархан), Хэнтий аймағындағы (Шандыгын, Бэрх), Ховд аймағындағы (Уенч, Булган) аймақтары зерттеу обьектісі болды.
Мүмкін, біздің тұрақты оқырмандарымыз үшін ғылыми кешенді экспедиция барысында байқалған кейбір байқауларымен танысу қызықты болатын шығар.
Ұланбатор көшелерінде
Моңғолия — шағын ел, оның тұрғындарының саны үш миллионға да жетпейді. Қазақтар — осы елдегі шығу тегі моңғол емес жалғыз этникалық ұлт. Захчин, дэрбэт, бурят, урянхай, торғауыттардың тілдері бөлек сонымен қатар халха-моңғолдарға қарағанда кейбір мәдени ерекшеліктері бар, сондықтан олар да осы категорияға жатқызады.
Жергілікті қазақтардың пікірінше, Моңғолия — берекелі, Құдай қарасқан жер. моңғолдар Ресей және Қытай сияқты екі алып мемлекеттің ортасында орналасса да, халық ретінде өз жерлерін сақтай алды.
Социалистік кезеңдегі ел басшыларының даналығы мен көрегенділігінің арқасында ел қайта құру кезеңдерінде көшпелі өмір тәртібін сақтап қала алды. Мал шаруашылығының барынша дамуы — жайылымның кеңдігі, қажетті құрал-саймандар секілді шаруаларға ыңғайлы жайттарға Моңғолия үкіметі тарапынан күні бүгінгі дейін ешқандай бөгеттер болған емес.
Сондықтан осы уақытқа дейін сақталған көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығының арқасында моңғол халқы ешнәрсеге мұқтаж емес.
Моңғолиядағы қазақ мектептері тек Баян-Өлгейдегі — қазақ аймағында ғана жұмыс істейді. Мұндағы барлық жерде қазақ тілі мен музыкасы естіледі. Баян-Өлгейден тыс басқа моңғол аймақтарында қазақ мектептері жоқ, сондықтан кейбір қазақ жастары моңғол тілін қазақ тілін жақсы біледі. Біздің орыс тілінде жиі сөйлегенімізді байқаған, әңгімелесушіміз бірі, Ұланбатор тұрғыны, жүргізуші Өнерхан байқап: «Жуықта арада әр елдегі қазақтардың өзара түсінісуі үшін аудармашы қажет болады» деді.
Мұндайды тәжірбиемізде-де кездестірдік. Моңғолияда қазақ жастарымен әңгімелескенде өзара түсінісу үшін, ағылшын тілін-де қолдандық.
Жергілікті қазақтар Қазақстанмен тығыз байланыста. Көбісінің туыстары Қазақстанда тұрады. Сондықтан Моңғолиядағы отандастарымыз өздерінің тарихи отанына келген кезде барлық ірі қалаларда болып қайтуға тырысатын көрінеді.
Жергілікті қазақтар Қазақстанның қоғамдық өміріне қатысқылары келеді. Елдің батысында орналасқан Буғыл тұрғыны (Ховд аймағы) 66 жастағы Санақ Қошпанұлы Дүниежүзі қазақтарының бүкіл әлемдік құрылтайына негізінен Баян-Өлгейдегі қазақтар ғана шақырылатынына наразы.
Моңғолияның басқа аудандарындағы қандастарымыз шетелдік қазақ диаспорасы мен қазақстандық қоғам үшін маңызды іс-шаралардан тыс қалуда.
Моңғолия қазақтарымен кездесу
«Қазақстанға көшкілерін келе ме?» деген сұраққа: әлеуметтік ахуалы тұрақты, адамдар көшке асықпайтынын айтты. Угтаалцайдам сомонының (яғни аудан) тұрғыны 57 жастағы Батолзий 1991 жылы Қазақстанға көшуге талпыныпты. Ол кезде көшуге үгіттеген адамдар келіп, қалауы бойынша елдегі кез-келген аймаққа қоныстандыруға уәде беріп, нақты қайда екенін жазуды сұрайды. Балтозий Семейге баруды қалап, қажетті құжаттарды жинаса керек.
Брақ Ақтөбеге қоныстануға ұсыныс айтады. «Мүмкін, мен онда бекер бармаған шығармын. Бірақ кейбір, ағайындар жаңа қоныстағы қиыншылықтарға шыдамай қайтып келген еді», — деген Батлозий ішкі мұңымен бөлісті.
Бір кездері Моңғолиядан өзінің тарихи отанына оралған қазақтардың үлкен бір тобы бір жылдай моңғол үкіметіне қайта оралу өтінішімен арызданды. Моңғолияда бұл жағдай жайында жазғырып жатты: «Барлық жерде қиыншылықтар бар, Қазақстанда жиі боламыз, онда бәрі жаман деп айта алмаймыз» деп ойын қорытындылай кетті.
Шарынғола маңындағы жайлаудағы қыз ұзату тойы
Моңғолия қазақтары соңғы кездері Қазақстандағыдай ислам дінінің әсерін сезіне бастады. Хонгор сомонының тұрғыны, 75 жастағы Зұлқарнай Бекбайұлының айтуынша қазіргі жастар дінге бет бұрып, қарт адамдар бас-басына намазға жығылуда.
Ұланбатор маңында орналасқан Налайха қаласында жуырда медреседе оқитын оқушылар үшін жатақханасы бар үлкен мешіт ашылған. Оның құрылысына түрік тарапының — «Дос» атты діни ұйымы қаржыландырыпты.
Өткен жылдың 12 сәуірінде мешіттің ашылу салтанаты өтті, оған Түркия премьер-министріР. Т. Ердоғанның өзі қатысқан. Мешіт ғимараты екі қабаттан тұрады, бірінші қабатында налайхо-кония мәдениет орталығы мен Монғолия мұсылмандарын бірлігінің жергілікті кеңсесі, екінші қабатта — жеке ғибадатхана орналасқан.
Мешіттегі мұсылман әдебиеті негізінен моңғол тілінде. Уағыздар да негізінен моңғол тілінде айтылады. Мешіт қызметкерлері: жақын арада Баян-Өлгейден қазақ тіліндегі діни әдебиеттер мен Налайх жаңа мешітіне имамдар әкелу мақсатында Қазақстанның Бас мүфтиімен келіссек деген өздерінің болашақтағы жоспарларымен бөлісті.
Олар дін сабақтарын өткізіп, сонымен қатар қазақ тілін үйретер еді. Бүгінде Налайхта бір будда ғибадатханасы, екі мешіт және дәстүрлі емес бағыттағы жеті христиандық жиылыс орны бар екен.
Яғни рухани күресте елеусіз түрде маңызды бәсекелестік жүріп жатыр. Адамдарды мешітке шақырғанда, ең алдымен, дін қызметкерлері Налайхтағы қазақ ауданының әрбір тұрғына көңіл бөліп отырады.
Экспедиция қатысушылары Шарынғол тұрғын үйінің ауласында
Ғаламдық процесстер жергілікті ортаға белсенді түрде енуде.
Налайха тұрғыны, 35 жастағы Төлеген Сатыбас паэур-лифтингпен кәсіби айналысады, халықаралық жарыстарға қатысып жүр.
Ол Қазақстанда жиі болады, сондықтан оның сөйлеу мәнері қазақстандық: Монғолия және Қытай қазақтарына тән емес орыс сөздерін қосып, сөйлем соңына екпін түсіре сөйлейді.
Төлеген — жергілікті кәсіпкер жолдастарымен шахта қазып, көмірді өндіреді. Тиісті жарналарды төлеп және рұқсат алсаң Монғолияда минералдар өндіруге әбден болады.
Бұдан басқа оның Дубайда да өз бизнесі бар — сонда барып демалатындарды тасып, жайластыруға көмектеседі. Қазақстандықтармен салыстырғанда, моңғол туристері бұл елді енді ғана игеріп жатыр. Төлеген сонымен қатар қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде еркін сөйлейді.
Шетелдерге сапары оған өз әсерін тигізгені анық, атлеттерге тән дене пішімі ғана емес, күнделікті киім киісі-де оны топтан ерекшелеп тұр.
Моңғолиядан үйренер тұстар көп екен. Мысалға айтсақ, бізге кездескен әрбір қазақ бірде бір моңғол жергілікті қазақтардың этникалық намысына тиер сөз айтқан жоқ деп бізді сендірді. Олардың барлығы да «моңғолдар олай жасамайды», «ешқандай жағымсыз қылық көрсеткен жоқ», «мұндай қадамға бармайды» деп нық сеніммен айтты. Моңғол халқының біздің қандастарымызға деген табиғи бейбітсүйгіштігі мен мейірімге толы қарым-қатынасы үшін ризашылық сезімі пайда болды. Диаспора өкілдерінің жергілікті халық жайлы мұншама жылы пікір білдіруі сирек кездесетін жайт шығар.
Яғни Монғолиядағы тұрмыстық ұлтшылдық жоқ деп айтуға болады.
Дәлірек айтсақ мемлекет ашық, жабық ассимиляциялық саясат жүргізбейді, бірақ этностар арасындағы тұрақты қарым-қатынастардың нәтижесінде мәдениеттер табиғи араласып және қазақтар диаспорасының моңғолдануына алып келеді.
Көшпелі өркениет мұрагерлері қазақ пен моңғол ділдерінің ұқсастығы туралы айтуға болады. Қаһармандыққа толы тарихы бар, бірақ мейірімді және, ақкөңіл халықпен көршілестік Моңғолиядағы қазақтардың діліне өз белгісін қалдырған.
Бірақ өз дамуында ел артта қалып отыр, алайда соңғы жылдары Моңғолия экономикасының өсуі жақсы нәтиже көрсетіп отыр.
Гульмира ОРЫНБАЕВА, т.ғ.к., Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының аға ғылыми қызметкері
Орыс тілінен аударғандар:
Олжас БЕРКІНБАЕВ
Айгерім ОСПАНОВА
Басты фотосурет:
alex-traveler.livejournal.com
http://e-history.kz
Теги: қазақтар, моңғолия қазақтары, тарих, қазақстан тарихы
Редкие кадры из жизни великих людей Казахстана
Фотодокументы из фондов архива
Дина Нурпеисова, народный композитор, кюйши и Жамбыл Жабаев, народный акын. г. Алма-Ата, 1938 г.
Жамал Омарова, народная артистка КазССР. г. Алма-Ата, 1946 г.
Гульфайрус Исмаилова, художник, актриса, народный художник КазССР. г. Алма-Ата, 1975 г.
Куляш Байсеитова, народная артистка СССР и композитор Евгений Брусиловский. г. Алма-Ата, 1945 г.
Мунайтпасов Хаджи-Мукан, победитель международных турниров по борьбе. 1910 г.
А. Сызганов, хирург, доктор медицинских наук, профессор, академик АН КазССР, директор института клинической и экспериментальной хирургии. г. Алма-Ата, 1970 г.
Х. Букеева и Б. Досымжанов, народные артисты КазССР. г. Алма-Ата, 1964 г.
Амре Кашаубаев во время гастролей в Париже (третий слева). г. Париж, 1925 г.
Члены правления Союза композиторов Казахстана, слева направо, сидят: К.Кужамьяров, Е. Брусиловский, М. Тулебаев. Стоят: Б. Ерзакович, Б. Байкадамов. г. Алма-Ата, 1953 г.
Участники декады литературы и искусства в Москве. Слева направо: А. Умбетпаев, Ш. Жиенкулова, народная артистка КазССР, М. Ауэзов, писатель, К.Бадыров, народный артист КазССР, Г. Галиева, заслуженная артистка КазССР. г. Москва, 1958 г.
Дикторы казахского радио (справа налево): А. Дулембаев, М. Макатаев — поэт, З.Шарипова, А. Байжанбаев, М. Сеитова. г. Алма-Ата, 1953 г.
Народные артисты СССР и КазССР Ришат и Муслим Абдуллины. Алма-Ата, 1986 г.
Участники пленума творческих Союзов Казахстана. Слева направо: А. Алимжанов, С. Муканов, Р. Багланова, О. Сулейменов. г. Алма-Ата, 1972 г.
А. Маргулан среди студентов Ленинградского университета. В центре М. Ауэзов. 1925 г.
Б. Сарыбаев, кандидат искусствоведения, в музее старинных казахских инструментов.г. Алма-Ата,1973 г.
Первая редакция газеты «Еңбекші қазақ». Слева направо: А. Сегизбаев, К.Габдуллин, Н. Кульджанова, С. Сейфуллин, Т.Арстанбеков, С. Муканов. г. Оренбург, 1924—1925 гг.
Сатпаев К.И. — Президент Академии наук КазССР в рабочем кабинете. г. Алма-Ата, 1951 г.
Слева направо: К. Джандарбеков, народный артист КазССР, С. Бондарчук, народный артист СССР, Ш. Айманов, народный артист СССР, К. Куанышбаев, народный артист КазССР, С.Кожамкулов, народный артист КазССР. г. Алма-Ата, 1960 г.
Беркутчи. После охоты. Северо-Казахстанская область, 1955 г.
Футбольная команда «Ярыш». М.Ауэзов в третьем ряду второй справа. г. Семипалатинск, 1913 г.
http://e-history.kz/
Теги: Дина Нурпеисова, Жамбыл Жабаев, Жамал Омарова, Гульфайрус Исмаилова, Евгений Брусиловский, А. Сызганов, Х. Букеева, Б. Досымжанов, М. Тулебаев, Муслим Абдуллин, А. Маргулан, Б. Сарыбаев, М.Ауэзов
Казахи Кавказа. Особое на то мнение
История Казахского ханства на Кавказе неизвестна лишь нашим казахским историкам, которые на протяжении семидесяти лет прославляли социалистический строй, колхозное строительство и зарабатывали на этом звания доктора, академика, а теперь за один-два года обретения независимости они с коммунистической предприимчивостью, с большевистской напористостью ринулись в родную историю и с шумом и треском стали наверстывать упущенное.
Действительно, наша отечественная история, на мой взгляд, подается несколько местечково. Нет какого-то размаха. В учебниках события или внутри Казахстана или взаимоотношения с окрестными государствами. Размаха нет. От того и страдает наверное литература, где практически нет образа героя-путешественника, покоряющего мир. И это признак исторической науки всех постсоветских государств. Ведь не зря говорят: «хочешь сохранить землю, содержи свою историю».
Недавние нападки на Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева со стороны российских и армянских СМИ за его заявление подписать договор о вступлении Армении в Таможенный союз с особым мнением по оккупированному Карабаху осталось без ответа. А ведь эта проблема для Казахстана не просто вопрос тюркской солидарности, а историческая связь с закавказским регионом. Ведь для Казахстана и в историческом и в сакральном аспекте закавказский регион представляет особое значение.
Продвижение тюрок-огузов с берегов Сырдарьи на Запад дало мощный толчок этногенезу по всем регионам на пути их кочевий. Следом уже пошла волна тюрок-кипчаков. Кочевали не только названия, но и названия местностей. В Азербайджане есть такой же Урджар как и в Алматинской области, названия сел часто напоминают аналогичные в Южном Казахстана, особенно в Кызылординской области, в Армении еще несколько лет назад существовал большой населенный пункт Кипчак. Сейчас его переименовали.
Но особо интересны топонимы Казах: город и район в Азербайджане и одноименная река в Армении. В советское время считалось, что название «казах» в Закавказье появилось благодаря русским казакам. Однако нигде в истории о неких «закавказских казаках» не указывается, равно как и не было их никогда на Кавказе дальше Кубани.
Между тем, в Казахской Орде Закавказье было известно. Известный казахский профессиональный писатель-историк Мухтар Магауин рассказывает, что «в X веке большая группа тюрко-кипчаков во главе с известным из русской истории Атырак-ханом обосновалась в самом центре Кавказа — между Арменией и Грузией, в широкой долине в верхнем течении Куры». Протоказахи создали самостоятельный улус — Казахское ханство, усмирили Византию, вступили в бои с арабами, заключили союз с сородичами-огузами. Государство просуществовало около 150 лет, находясь в постоянной войне с грузинско-картлийским царством. Однако закавказские казахи, как и их огузские братья, не сумели договориться между собой и потерпели поражение от Ирана.
Средневековый летописец Ибн аль-Асир (1160—1233 гг.) в своей книге «Тарих аль-камиль» описывает участие кипчаков в политической жизни Закавказья: «После того как монголы заняли землю кипчаков, последние рассеялись: одна часть ушла в страну русов, другая рассеялась по своим горам, большинство же их, собравшись, направились к Дербенду Ширвана… И послал против них эмир Гянджи войска и помешал им приблизиться к его области… И выступил один из кипчакских предводителей во главе большого полчища против гурджей (т. е. грузин) и неожиданно напал на них, перебил многих из них, обратил их в бегство, взял, что было с ними, и захватил много пленников. После этого кипчаки вернулись на гору Килькун и расположились на ней, как было до этого».
Со временем, кипчаки растворились среди родственных, огуз-тюрок с едиными религией, языком. Сейчас этот край называется Казахским районом Азербайджана. Известный своими казахскими коврами, в детальной точности повторяющие ковры Казахстана.
Казахский ковер ручной работы
Много памятников пребывания кипчаков сохранилось в Армении. В последние годы говорят они стали уничтожаться, в особенности письменные. Мне прислали из Армении местные потомки кипчаков несколько фотографий варварского разрушения древних балбалов. Закавказский регион отличается тем, что только здесь сохранились балбалы, изображающие не просто людей, но и лошадей с кипчакскими седлами и стременами. Сегодня их разрушают. Было бы неплохо, если бы официальный Казахстан купил эти памятники истории у Армении.
Интересно, что у Девичьей башни в Баку находится похожая на балбал статуя с ярко выраженной кипчакской антропологией лица. А находящиеся рядом захоронения похожи на кулпытасы.
В самой Армении тюрко-кипчакский период признают, но в несколько иной интерпретации: «В XVI веке персидские шахи с целью обезопасить свои тылы от часто восстававших христианских народов, армян и грузин, поселили на армянских пастбищах племена казахов и шамшадинских татар, и бывшие армянские провинции стали называться согласно их названиям» («Republic of Armenia, Tavush Region, History», tavush.am/history).
Армянская версия вполне объяснима, иначе как понимать тюркскую составляющую этой страны? Как обосновать появление на территории Армении тюркские топонимы и исторические памятники. И что армянские даже не сохранились. Равно как растолковать фамилии Хангельдян, Карабалян, Джанибекян и может быть даже Карапетян. Да и многие другие. К примеру, встречающиеся армянские фамилии как Казахецян и Казахян.
Вероятно, что обарменивание местного тюрко-кипчакского населения началось в период 1801 г., когда северные районы Армении (Лори, Казах, Шамшадин) вместе с Грузией стали частью Русского государства началось российского владычества. То есть не так давно.
В азербайджанской версии некоторые историки топоним «казах» сводят к огузскому племени «казахлу», которому выделили территорию еще при шахе Исмаиле Сефеви. То есть некоторое сходство в обеих версиях есть. Другие азербайджанские историки напрямую указывают на кипчакское происхождение. Более того, есть версии что политоним «казах» появился в Азербайджане раньше Казахстана.
Есть крайне интересные сведения о событиях XVI века, когда узбекский Убайдулла-хан просил помощи у казахского хана Касыма против шаха Исмаила. Касым отправил войско во главе со своим сыном Абулхаиром, но Исмаил его разбил. Когда войска отступали за Джейхун, то люди Убайдуллы оттянули паром и до 30 тысяч человек остались на том берегу и вероятно попали в плен.
Есть мнение, что эти люди и стали азербайджанскими казахами.
Не знаю насколько эта версия правдоподобна, но таковые события имели место быть. Равно как мало изучена связь династии Джалаиридов, султанов, правивших в 1336—1431 гг. Южным (иранским) Азербайджаном с одноименным казахским родом. Между тем, отдельные неподтвержденные сведения доносят о присутствии среди кочевников Южного Азербайджана небольшого тюркоязычного племени, что название созвучно «казах». Как неизвестен нам этногенез азербайджанского субэтноса «карапапах», который нередко называют более по-казахски «қарабөрік».
Не зря М. Магауин пишет, что «героическая история кавказских казахов, их трагическая судьба не отражены в нашей литературе, никто не занимается исследованием памятников искусства, образцов древней литературы».
Но все равно есть у казахов в Закавказье, кроме братского Азербайджана, земля под названием «Казах». Там где есть слова, которые понимают все казахи, например «гуруд», «ёрга», «тумар» и т. д. Там где как и на всем Кавказе готовят хингал, но называют его «яйма (жайма) хянгяль».
Там где родились известные военноначальники, включая «бога русской артиллерии» генерал-майора Али Ага Шихлинского, отца которого звали Исмаил Казах-оглы. Жена прославленного артиллериста Нигяр Гусейн-Эфенди кызы известна тем, что по собственной инициативе посещала госпитали, где лежали казахи из рабочих батальонов, и писала за них домой письма на казахском языке.
Нигяр Гусейн Эфенди-кызы
Фаррух-Ага Мамедкерим-Ага-оглы Гаибов — первый азербайджанский военный летчик, также уроженец Казахского района.
Фаррух-ага Мамедкарим-ага-оглы Гаибов — первый азербайджанский военный летчик, уроженец Казахского района
Интересен факт, что в целом конница считалась у некочевых народов элитным видом войск. В 1914 году в Российской империи была создана элитная Кавказская туземная конная дивизия (Дикая дивизия). В составе этого воинского подразделения был так называемый азербайджанский (иначе татарский) конный полк, две трети личного состава которого комплектовалась в Казахском уезде, населенного потомками кипчаков. Ну, а кому как не им? Тем, чьи предки рождались на коне.
В целом же, со времени вхождения в Российскую империю и Казахстана и Азербайджана взаимоотношения были очень слабыми. Ну в самом деле не брать же в расчет попытки грабежа казахскими корсарами Мангыстау кораблей с азербайджанскими командами следующими из Дербента в Астрахань?
Сотрудничество было налажено, когда инородческие народы Российской империи получили право участвовать в работе Государственной Думы. Тогда же появились контакты между казахской и азербайджанской интеллигенцией в рамках Мусульманской фракции. Да и в принципе цели и задачи партий «Алаш» и «Мусават» совпадали. Не зря бывший премьер-министр Туркестанского самоуправления Мустафа Шокай, скрываясь от большевиков, нашел первоначальное убежище в Баку. А резню в Коканде узбекского и казахского населения (около 40 тыс. жертв) по сведениям заместителя председателя Коминтерна Турара Рыскулова устроили не только большевики, но и боевики армянской националистической организации «Дашнак цутюн».
В период первой мировой войны немало казахов, угнанных в рабочие батальоны, оказалось на кавказском направлении фронта. Но этот период ни Казахстаном, ни Азербайджаном не изучался. Равно как и возможное присутствие казахов в рядах Кавказской добровольческой армии Нури-паши, освобождавшей Азербайджан от большевиков, дашнаков и британцев. В эту армию, входили также бывшие военнопленные из рабочих батальонов.
С 26 февраля по 6 марта 1926 года в Баку прошел Первый тюркологический конгресс. В этом мероприятии приняли ученые со всего тюркского мира, включая Казахстан. С речью о необходимости единой терминологии выступил Ахмет Байтурсынов. В Баку была принята резолюция о единой латинской графики для тюркских народов. И казахская латиница во многом основывалась на действующей азербайджанской. Этот тюркологический конгресс стал первым и последним. Почти все его участники попали в застенки НКВД и были после ужасных пыток расстреляны. А казахам, азербайджанцам и другим тюркам насадили новый алфавит — кириллицу, придумав для общих фонетических звуков разные символы.
Вообще в СССР старались ограничивать контакты между родственными народами. Но тем не менее они были. Как говорят азербайджанцы, особую роль сыграл выход книги О. Сулейменова «Аз и я». Это фактически запрещенное издание было настолько популярно в Баку, что появились легенды об обмене книги на новый автомобиль.
Долгие годы личным телохранителем азербайджанского национального лидера Гейдара Алиева был казах Осман Паша (Госман Жапаров). Сам Г. Алиев относился к казахам с нескрываемым уважением. В декабре 1986 года после кровавого разгона выступления молодежи в Алматы, он будучи членом Политбюро ЦК КПСС жестко высказался М. Горбачеву. А уже в 1987 году Г. Алиева вывели из состава Политбюро и отправили на пенсию.
Впрочем, и Горбачеву оставалось недолго. Советский Союз после декабря 1986 года начало всерьез лихорадить. Цепная реакция против диктатуры Москвы прокатилась по всем окраинам. А в Карабахе между Арменией и Азербайджаном начался затяжной и кровавый конфликт. С большими жертвами с обеих сторон.
Отметился в этой войне и Казахстан. Как указывает, в своей монографии «Турция и Карабахский конфликт» Гаик Демоян еще в 1992 году в Казахстане добровольцами в Карабах записалось около 300 человек, отправилось 30 волонтеров. Собиралась денежная помощь. Один из бывших руководителей Армении в интервью как-то заявил: «Со стороны азербайджанцев было „обкатано“ достаточно много боевых групп националистических движений из бывших республик Союза. Так, воевала группа „Алаш“ из Казахстана». Потом эту фразу подхватили и другие пропагандисты. Как, к примеру, некто Игорь Мурадян, сменивший в российских СМИ фамилию на Минасова.
Бывая в Азербайджане, я часто слышал рассказы о солдатах Советской армии, этнических казахах, которые ночью сбегали от командиров, не желая воевать против близкого народа. Впрочем официальной информации обо всем этом нет. Источником об участии тюркских добровольцев (турков, казахов, узбеков, гагаузов) в Карабахской войне может служить книга турецкого журналиста Ардана Зентюрка. Равно как публикации армянских газет того времени.
Попытка восстановить мир в регионе стала одной из первых внешнеполитических акций Казахстана. 22 сентября 1991 года Карабах с посреднической миссией посетил Президент Нурсултан Назарбаев. Побывал в самой гуще конфликта, даже в мятежном Степанакерте (Ханкенди). 23 сентября при посредничестве Казахстана и России, при непосредственном участии президентов обоих государств, в Железноводске было подписано совместное коммюнике, своего рода Дорожная карта, ведущая регион к миру.
Однако 20 ноября 1991 года в районе села Каракенд был сбит вертолет на котором находились члены российской и казахской миротворческих миссий. Погиб заместитель министра внутренних дел Республики Казахстан, генерал-майор Санжар Сериков. Азербайджан возложил ответственность за этот инцидент на армянских боевиков, а Армения заявила о крушении летного средства.
Тем не менее Казахстан остается на позиции территориальной целостности Азербайджана. Старались уладить эту проблему когда официальная Астана председательствовала в ОБСЕ. В 2013 году на саммите глав тюркоязычнх государств в Габале итоговой декларации саммита Совета сотрудничества тюркоязычных государств отмечается, что «армяно-азербайджанский карабахский конфликт является самой большой проблемой, препятствующей региональной стабильности и сотрудничеству». В документе зафиксировано, что участники саммита поддерживают шаги «в направлении мирного урегулирования конфликта в рамках признанных на международном уровне границ Азербайджана».
Поэтому Нурсултан Назарбаев ограничивает участие Армении в Таможенном союзе особым мнением по Карабаху.
Мир на Кавказе выгоден Казахстану, хотя бы для беспроблемной поставки углеводородов на европейский рынок, создавая диверсификацию поставок нефти. Поэтому участие официальной Астаны в политических процессах в регионе будет законом.
Аскар Умаров
Материал взят с журнала «Mangilik El», статья «Казахи Кавказа. Особое мнение
http://e-history.kz/
Теги: казахи, кавказ, история, история Казазхстана, e-history.kz
О том, как нельзя сидеть в юрте
До сих пор мало исследованным остается вопрос о семантике поз сидящих в юрте, более изучены этикетные нормы, связанные с тем, как правильно сидеть в юрте мужчинам и женщинам.
Не вдаваясь подробно в исследование всего этикетного комплекса, остановимся на некоторых значимых его моментах.
Казахи различают следующие виды запретных поз:
сүйеніп отыруға болмайды, тіреліп отыруға болмайды – «нельзя сидеть, прислонившись к чему-либо, опираясь на что-либо», т.к. считалось, что это поза больного человека.
таянып отыруға болмайды– «нельзя сидеть, подперев руками»:
- землю – это поза скорби, горя, означающая смерть близкого человека. Выражение жер таянды означает «сильно горевать, оплакивать». Существует устойчивый запрет: «артыңа таянба».
- поясницу – белінді таянба. Если так сидит мужчина, то эта поза означает күші кеткен– «мужская сила (потенция) ушла». Это также поза плакальщиц при оплакивании покойников. Так, Н.И. Гродеков отмечал: «…не все вдовы умеют причитать. Поэтому на похороны приглашают плакальщиц. Плакальщица… подпирает себе обеими руками бока и наклоняется туловище вперед» [1]. Этот запрет близок к запрету бүйірінді таянба- «не подпирай руками бока, не подбоченивайся». Если женщина сидит в такой позе, ей могут сказать: «Бүйіріңді таянба, кімді жоқтап отырсың?» - «Не подпирай руками бока, или ты кого-то оплакиваешь?!»
Запрещается подпирать рукой щеку – жағыңды таянба, лоб – маңдайды тіреме (эта поза также считается обозначающей печаль, заботы и т.п.).
Нельзя сидеть, подняв руки над головой или заложив их за голову – қолыңды төбеге көтерме, не разрешается сцеплять, не разрешается сцеплять пальцы рук в замок – қолыңды тарақтама, қолыңды қусырма иначе қолыңды Құдай байлағаны – «Бог свяжет руки».
Нельзя сидеть, обняв колено или же сцепив руки в замок на колене – тізеңді құшақтама, керме.
Нельзя потягиваться при посторонних – жұртқа қарап, керілуге болмайды. Молодым людям запрещается возлежать в юрте – жастар жамбастап жатуға болмайды; принимать пищу полулежа – жатып ішуге болмайды, это поза больного человека.
Нельзя сидеть, вытянув ноги вперед – көсіліп жату, говорят «ит аяғың созады», что дословно значит «собака лежит на вытянутых лапах». Такая поза разрешается только маленьким детям.
Не рекомендуется в юрте сидеть на корточках. Эта поза считается исключительно мужской; у казахов она означает, что человек торопится, пришел ненадолго. Обычно сидящему в такой позе говорят: «Жөндеп отырсайшы, асығып барасың ба?» - «Садись-ка правильно! Торопишься, что ли? Стадо твое разбредется что ли?» Возможно, корни подобного отношения казахов к этой позе объясняются представлением, отмеченным также у тувинцев о том, что «если будешь сидеть таким способом (на корточках), то обеднеешь. Так сидели только бедняки, скитальцы, не имеющие ни семьи, ни скота, ни имущества. Верили, что если будешь так сидеть, то встретишь что-нибудь плохое, что нужно ждать чего-то плохого» [2].
Правильным способом сидения у казахов для мужчины считается «малдас құру» - подвернув ноги калачиком; для замужней женщины, хозяйки – лицом к очагу, на подогнутой под себя правой ноге, левая же согнута в колене. Этот же способ используют и мужчины, когда прислуживают за трапезой (разливают кумыс, чай и т.п.), но, поскольку они сидят на противоположной, мужской половине, положение подогнутой под себя и согнутой в колене ноги обратно женскому. Видимо, это объясняется предписанием, аналогичным монгольскому: «Колено поднятой ноги... должно быть обязательно обращено к двери, поэтому женщины, как правило, сидели на правой ноге и выставляли перед собой колено левой, а мужчины наоборот, на левой, выставляя перед собой колено правой» [3]. Женщинам также разрешалось сидеть боком, подтянув к себе ноги, ступни ног при этом должны быть прикрыты подолом платья.
Народная традиция разработала довольно строгие этикетные нормы, связанные с юртой. У казахов подъезжать всаднику к юрте следует с задней, тыльной стороны: «Ехать мимо дверей кибитки (алдынан юру), а не сзади ее, считается невежливым... Нужно останавливаться и привязывать лошадь сзади кибитки, а потом вызывать хозяев словами: «Сөйлес! Адам бар ма? («Желаю вступить в разговор! Есть ли хозяева?»). Любопытно, что существует аналогичный запрет ер алдынан өтпеу– дословно имеет значение «не переходить дорогу мужчине», иначе ему будет неудача. По-видимому, этот запрет связан с семантикой противопоставления «передняя сторона – задняя сторона» («лицо-спина»), а также представлениями об антропоморфности юрты.
Запрет подъезжать к юрте со стороны двери был настолько значимым, что закреплен в обычном праве казахов: «Если привязанная спереди кибитки лошадь лягнет ребенка… то платить …за смерть ребенка – полный хун. Если лошадь лягнула на задней стороне кибитки, то вина падет на ребенка, отправившегося туда. Если бы там лошадь убила его до смерти, то взыскалась бы только стоимость лошади, а в случае отягчающих вину хозяина обстоятельств – ½ хуна (хун, или кун – компенсация за увечье или убийство)» [3].
У казахов рекомендовалось не входить в юрту с плеткой в руке; в прежние времена «…если кто-либо входил в юрту султана с плеткой на запястье… султан имеет право приказать забрать у виновного его коня. Запрет входить в юрту с плеткой отмечен у тувинцев и монголов. Отметим, что плетка использовалась не только при верховой езде, она была также предметом вооружения кочевника. Запрет вносить ее в юрту стоит в одном ряду с предписанием вынимать ножны с ножом из-за пояса и оставлять снаружи огнестрельное оружие. Данные действия должны были, по-видимому, демонстрировать отсутствие враждебных намерений гостя.
Нельзя входить в юрту, имея что-либо во рту: «входить в юрту с пищей во рту нехорошо, выходить, напротив, хорошо»; «к врагу ходят жуя, а от друга выходят жуя». Если хозяин заметит, что кто-нибудь вошел к нему с жвачкой во рту, то непременно заставит его выплюнуть у порога все, что есть во рту» [4]. Вошедший в юрту обязательно должен отведать в ней пищу – тамақ ауыз тию, буквально «прикоснуться ртом к пище».
Таким образом, юрта, являясь одной из древних форм жилища кочевников, воплощает сложный мировоззренческий комплекс. Сравнительно небольшой объем площади юрты был четко маркирован в зависимости от пола, возраста, положения в системе родства и свойств. Жизнь человека начиналась в правой части юрты, и на ней же завершалась, замыкался жизненный круг его.
Основным семантическим назначением юрты было обеспечение здоровья, плодовитости, плодородия, благополучия его обитателей. В каждой юрте был «құт» - хранитель благополучия дома, и всякий входящий в юрту, произносил торжественные слова приветствия, обращенные к «құт», а покидая юрту, уносил с собой напутствие: «Жолыңыз құтты болсын!»
1. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Юридический быт. – Ташкент, 1989. – Т. 1. – С. 66; Кенесбаев С. Фразеологический словарь казахского языка. – А.-А., 1997. – С. 258.
2. Потапов Л.П. Древний обычай, отражающий первобытно-общинный быт кочевников // Тюркологический сборник АН СССР. 1955. – №1. – С. 175.
3. Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Юридический быт. – Ташкент, 1989. – Т. 1. – С. 66; Кенесбаев С. Фразеологический словарь казахского языка. – А.-А., 1997. – С. 249.
4. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр. соч. в 5 т. – Алма-Ата, 1961. – Т. 1.
Материал предоставлен Научно-экспертным советом Ассамблеи народа Казахстана, статья из книги д.п.н., профессора А. Калыбековой «Народная мудрость казахов о воспитании», Алматы, 2011 г.
http://e-history.kz/
Теги: e-history.kz, история, история казахстана, казахская юрта, традиции казахов
7 великих археологических открытий Казахстана
Казахстанская земля богата своей историей. Сколько еще тайн предстоит раскрыть нашим ученым и археологам, неизвестно. Однако уже есть великие открытия, взбудоражившие научный мир.
Городище Отрар
С 1969 года в Кызылкумском районе Южно-Казахстанской области ведутся археологические раскопки городища Отрар. В 1219–1220 годах город штурмовали отряды Чингисхана, здесь же в 1405 году скончался великий завоеватель Тимур. Через Отрар проходил Великий Шелковый путь, поэтому название города можно встретить почти во всех средневековых арабских и персидских письменных источниках.
Одним из самых значительных сооружений Отрара конца XIV — начала XV веков является мечеть — самая крупная, которая когда-либо была вскрыта в средневековом городе на территории Казахстана. С постройкой которой связано имя Тимура. По его приказу также были воздвигнуты мавзолей Ходжа Ахмеда Яссави в Туркестане и мавзолей Арыстан-баба в Отраре.
Дворцовый комплекс Акыртас
Дворцовый комплекс «Акыртас» находится в 45 километрах от г. Тараз Жамбылской области. История изучения Акыртаса продолжается более 130 лет. Но никто из ученых так толком и не может сказать, в чем заключалось его предназначение, а также кто и когда его строил.
Акыртас всегда был легендой, и уже в средние века люди терялись в догадках по поводу того, остатками чего являются эти величественные развалины. Некая таинственность всегда была присуща этому месту. Археологические раскопки на территории комплекса не прекращаются.
Петроглифы Тамгалы
Самое большое и изученное собрание петроглифов Казахстана, внесенное в Список Всемирного наследия ЮНЕСКО, находится в урочище Тамгалы, в 170 км к северо-западу от города Алматы. Петроглифы были открыты в 1957 археологической экспедицией Казахстанской академии наук под руководством Анны Максимовой.
В комплекс памятника входят могильники, петроглифы, культовые места, которые создают единую сакральную территорию, использовавшуюся людьми в течение более двух тысяч лет. Здесь находилось святилище, проходили ритуальные церемонии, люди молились богам и духам предков.
Петроглифы датируются периодом от XIV в. до н. э. — VI-VIII вв., т. е. от бронзового века до освоения Великой степи тюркскими народами. Петроглифы находятся на большой территории размером 3 на 10 километров. Но наиболее значительная их часть сконцентрирована на участке примерно 250 на 500 метров, здесь около 2000 петроглифов, а всего в Тамгалы насчитываются до 5000 рисунков.
[/B]Иссыкский «Золотой человек»
В 1969 году казахстанские археологи под руководством Кималя Акишева приступили к раскопкам огромного кургана, расположенного в 50 километрах восточнее Алматы. Курган Иссык входил в грандиозный курганный комплекс 45 земляных пирамид, вытянувшихся на расстояние в три километра. Высотою всего 6 метров, по сравнению с 15-метровыми собратьями, Иссык ничем не выделялся. Как и другие курганы, Иссык был ограблен еще в древности. Однако грабители не заметили одно боковое погребение, в котором лежали останки человека, ныне известного в мировой науке как «золотой человека Иссыка».
Захороненный в кургане воин действительно был золотой. В погребальной камере археологи нашли свыше четырех тысяч золотых изделий: предметы украшения одежды, головного убора и обуви, перстни, статуэтки, бляхи. На полу стояли сосуды из дерева, глины, бронзы и серебра. И расположение предметов, украшавших некогда парадный доспех погребенного воина, остатки железного меча и кинжала позволили исследователям в результате кропотливой работы воссоздать впервые в науке облик сакского воина.
Берельские курганы
В 1998 году в кургане у села Берель в Чиликтинской долине экспедиция под руководством казахстанского археолога Зейнуллы Самашева обнаружила хорошо сохранившееся захоронение сакского князя, датируемое IV веком до н. э.
Помимо большого количесьва предметов быта и украшений, в кургане были найдены останки 13 коней со сбруей, украшенной позолоченными рогами.
Лошадям из берельского кургана 2500 лет. Благодаря оригинальным особенностям строения кургана сохранились не только мясо в свежем виде, но и материал декоративно-прикладного искусства. До сих пор не разгаданы секреты мастеров сакского периода, которые владели технологией изготовления золотых украшений, названных в простонародье белым золотом (когда золото ложится на серебряную основу). В современных условиях для этого применяется технология электролиза.
Поселение Ботай
Археологический памятник Ботай, открытый в 1980 году археологом Виктором Зайбертом, находится на юге Северо-Казахстанской области. На поселении за период его существования было построено не менее 250 жилищ.
С первого дня раскопок ученых также удивило огромное количество костей лошади. Было исследовано около 133 тысячи костей лошади. Результат оказался ошеломительным: лошади Ботая не принадлежат ни к одному из известных раньше видов лошадей. Ученые пришли к выводу, что 6 тысяч лет назад на территории Казахстана впервые была одомашнена лошадь. Это были не дикие животные, которые паслись на степных просторах. Лошадь была приручена и использовалась древним человеком на охоте, в домашнем хозяйстве. Это была настоящая сенсация, еще до недавнего времени считалось, что лошадь одомашнили гораздо позже.
«Золотая принцесса»
В 2012 году в Теректинском районе Западно-Казахстанской области археологической экспедицией под руководством Мурата Сдыкова был обнаружен курган с захоронением знатной женщины.
После ряда лабораторных исследований ученым удалось установить, что захоронение относится к VI-V векам до нашей эры и является самым древним из «золотых» захоронений, найденных в Казахстане.
Помимо 119 золотых украшений, в кургане был также найден гребень, которому нет аналогов в мировой исторической науке. Это одно из немногих изображений людей древности, передающее уникальный сюжет. Здесь, по мнению исследователей, зафиксировано одно из крупнейших исторических событий середины I тыс. до н. э. — столкновение двух миров: ахеменидского Ирана и кочевой Степи.
http://e-history.kz/
Теги: «Золотая принцесса», Акыртас, Берельские курганы, Ботай, Городище Отрар, Тамгалы?Золотой человек
Alikhan Bukeikhan: prison epopee
Little-known pages from the life of the leader of movement "Alash".
Әлихан Бөкейхан түрме эпопеясы
«Алаш» қозғалысы көсемінің өмірінен көпшілікке беймәлім деректер...
Алихан Букейхан: тюремная эпопея
Малоизвестные страницы жизни лидера движения «Алаш».
Remains of Kene Khan got lost between Omsk, St. Petersburg and Moscow?
The document discrediting many legends of destiny of a skull of rebellious Kazakh Kene Khan was found in the state historical archive of the Omsk region.
Хан Кененің бас сүйегі Омбы, Мәскеу, Санкт — Петербургтің бірінде?
Жақында ғана Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс (1837–1847жж.) жөнінде Омбы облысының Мемлекеттік тарихи қорындағы (ООМТҚ) мұрағаттық істерде «ҚҚА» грифі бар құжаттар пайда болды.
|
|
|
