Войти или зарегистрироваться
и стать активным блоггером

Блоги

Если у вас уже есть блог в другом месте — можно автоматически транслировать записи из него в нашу блог-платформу

История Казахстана

Интересные факты из истории Казахстана. Портал «История Казахстана» — e-history.kz.

Алтай тауынан көне түрік тайпасына тиесілі мумия табылды

Мумиядағы киім мен әшекей әйелдің жоғары тап өкілі екенін растайды, ал киіміне кестеленген гүлдер нақты бір халыққа тиесілі өнер қолтаңбасы болып саналады екен
Жақында Моңғолияның Алтай тауларында, 2 800 метр биіктіктен мумия табылған. Археолог сарапшылардың пайымдауынша, мумия – біздің заманымыздың алтыншы ғасырында өмір сүрген түрік әйелі, оған кемінде 1 500 жыл болған.

Хабарламада жергілікті ауа-райының суықтығы және моланың 3 метр тереңдікте жатуы әйел денесінің жақсы сақталуына себеп болған делінеді. Бұл – теңіз деңгейінен осынша биіктіктен алғаш табылып отырған түріктік мумия болып есептеледі.

Кобдо музейінің Б. Сухбаатар есімді ғылыми қызметкері жерленген жерден садақ табылмауына байланысты дененің әйелге тиесілі екенін пайымдауға болады дейді. Сонымен бірге табылған заттардың ішінде ер-тұрман, тізгін, мата қиындылары, арқан, ағаш ыдыстар, қазан және теріден тігілген киімдер, т.б. заттар болған.

Толығырақ оқу Теги: көне түрік тайпасы, мумия, Алтай тауы Қазақстанның алғашқы тәуелсіздік жылдарындағы ТМД елдерімен қатынасының ерекшеліктері (1991-1995 жж.)

Достастық шеңберіндегі елдердегі ұлтаралық келісімді сақтау, халық тұрмысын төмендетпеуге деген бірлескен шараларды іске асыру қажеттілікке айналды КСРО тарағаннан кейін оның құрамында болып келген бұрынғы одақтық дәрежедегі кеңестік социалистік республикалардың көпшілігінің еркіндік тұрғыдағы негіздеген экономикалық одағы – ТМД деген атаумен белгілі болды. ТМД жаңадан өмірге келген тәуелсіз мемлекеттердің саяси, экономикалық, әлеуметтік және ұлтаралық қатынастарда терең қарама-қайшылықтар орын алып, дағдарысқа ұшыраған, тұрғындарының барлық салаларда барынша күйзеліске ұшыраған жағдайында өмірге келді. Бұрынғы Кеңес Одағы кезіндегі орталықтан жоспарланып, басқарылған одақ шеңберіндегі өзара тығыз байланыстардың үзілуі, осының негізіндегі орын алған жаңа күрделі жағдайларды бірлесе шешу жаңа достастыққа мүшелікке өткен мемлекеттердің алдына қойылды. Олардың қатарында Еуразия аймағындағы, әлемдегі қалыптасқан саяси, экономикалық жағдайлардағы бұл мемлекеттердің орнын қалыптастыру маңызды қажеттілікке айналды. Соның ішінде:
- жаңа тәуелсіз мемлекеттердің экономикалық, өндірістік, өзара сауда, т.б. салалардағы өзара қимылдары;
- мемлекеттер арасындағы ортақ баға саясатын белгілеу;
- келісілген әскери ынтымақтастық, шекараны бірлесе қорғау ісі;
- Достастық елдері арасындағы көші-қон, азаматтық мәселерін тұрғындардың мүдделеріне сай ортақтаса шешу;
- мәдениет, білім,ғылым денсаулық сақтау бағыттарындағы жүйеленген іс-әрекет, т.б. салалардағы келісімділікті жүзеге асыру міндеттері қойылды.

Осылар арқылы бұл қауымдастықты ХХ ғасырдың соңы-ХХІ ғасырдың басындағы әлемге шаруашылықтары реттелген, саяси, әлеуметтік тұрақты, экономикалары нарық талаптарына сай өркендеуге бағыт алған жаңа мемлекеттер бірлестігі ретінде қалыптастыру мақсат етілді. Осылардың ішіндегі маңыздылардың қатарына Достастық шеңберіндегі елдердегі ұлтаралық келісімді сақтау, халық тұрмысын төмендетпеуге деген бірлескен шараларды іске асыру қажеттілікке айналды. ТМД-ның құрылуы және оның құрамындағы мемлекеттердің заман талабына сай атқаратын қызметтерін айқындаудың басында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев бола білді.

Қазақстан жетекшісі ішкі қайшылықтар барынша меңдеген Кеңес Одағы тарамай тұрып-ақ осы көпұлтты мемлекеттегі орын алған нақты жағдайларға тоқтала келе,оларды уақыт талабына сай реттеудің жолдарын ұсынды. Мысалы, 1991 жылдың қазан айындағы Лондонның Корольдік халықаралық қатынастар институтында сөйлеген сөзінде Н.Ә.Назарбаев: «...Қазақстан әрқашан Алматыда қабылданған экономикалық ынтымақтастық туралы Келісімге қол қойды, осы арқылы Тәуелсіз мемлекеттердің Одағы туралы шарттың жобасына арналған жұмыстардың қайтадан басталуында маңызды орын алған жаңа одақтың қажеттігі туралы нақты пікірді ұстанып келеді» [1], – деп көрсетті.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғауға арналған «Бразилия-92» конференциясында жасаған баяндамасында: «Мен әрқашан рубльдік аймақ республикаларының (оған өздерінің валюталары бар республикалардың қосылу мүмкіндігін жаққа шығармай) Экономикалық одақ құруларын жақтаймын. Мұндай одақтың негізіне тауарлардың, капиталдың, жұмыс күші мен қызмет көрсетудің еркін айналысы принцпі негізделуі тиіс. Келісілген қаржылық, ақша-кредиттік, салық, баға, әлеуметтік, көпукладты экономикалық саясат маңызға ие. Келісімдер негізіндегі мемлекеттер арасындағы өзара байланыстың, жекелеген елдер тарапынан бір жақты, басқалардың мүдделерінен тыс шаралар қабылдауға мүмкіндік бермейтін ұлттық, мемлекеттіктен жоғары тұратын үйлестіру институттарын құрудың ортақ принцптерін негіздеу қажет» [2], – дей келе, құрылғаннан бергі мерзімдегі ТМД-ғы атқарылған істерді саралады.

Толығырақ оқу Теги: алғашқы тәуелсіздік жылдары, Қазақстан, ТМД елдері, 1991-1995 жж Семей қасіреті – қазақ қасіреті

«Семей қасіреті» кітабының тарихнамалық және деректемелік арқауы мейлінше шымыр. Дәуірнамалық мәні айрықша. Қазақ қасіретін, жер-судың зар-наласын толыққанды сипаттап жеткізген

Жазушы Медеу Сәрсекенің «Семей қасіреті» дейтін деректі тарихи хикаяты – Қазақ елінің, Жер-суының, Тағдырының қасіретін толғаған кемел туынды. Бұл энциклопедиялық сипаттағы кесек шығармада қисапсыз мол материалдар, айғақ-деректер жинақталып, жүйеленіп нақтылы баяндалған, тарихи-философиялық жинақтаулар мен тұжырымдар жасалған. Мысалы, «Семей қасіреті» кітабының «Жапон халқына қымбат «сыйлық», «АҚШ қырғиларымен тайталаста», «Қазақ сахарасы – сынақ алаңы», «Қыр елінің тарихы шерткен сыр», «Мамыражай жаз еді», «Қорғаушысы жоқ ел жетім», «Мүсәпір елдің тағдырын кім ойлайды», «Мұхамедғали Сужиков не үшін қудаланды?», «Қисапсыз көп жарылыс кім үшін?», «Радиация күлінің астындағы тірлік», «Жазаның ауыры – кешіккен шындық», «Еңіреген ер қайда атқа мінген?», «Заман озып, заң тозған жылдарда», «Жаралы жерде жаңғырған ел», «Семей полигонын кім жапты?», «Адасулар, өтірік және ақиқат» дейтін дастанға лайық ауқымды тарауларында замана кейпі, дәуір шындығы, тұтас адамзат қауымына зұлымдық жасаған ел билеушілерінің жыртқыштық, зымияндық, әпербақандық әрекеттері, халық қабырғасын қайыстыруы соншалықты дәйекті, сүйекті дәлелдерімен әңгімеленеді.

Медеу Сәрсекенің инженерлік білігі, ғылыми-жүйелі ойлауы, эрудициясы, ар білімі, интеллектуалдық болмысы, ғылыми-шығармашылық әлеуеті жаратылыстану ғылымының жеткен биігін, әсіресе, атом бомбасының құрылымының қандай екенін түсіндіреді. Ол былайша екен: тротил қоспасы мен гексогеннің өзара мөлшерін 1:1 етіп, бұған тітіркендіру жылдамдығын секундына 7650 метрге жеткізгенде атом ядросы тізбекті реакцияға түседі. Сонда отыз екі нүктеден бір мезетте атқылаған заряд тізбекті реакция тудырып, атомдық жарылыс жасайды екен. Бір килограмм радий 1590 жыл бойы ыдырау реакциясына түсіп, 0,5 кг қорғасынға айналады. 1 кг уран 22900 киловатт қуат бөледі. Бұларды бейбіт мақсатқа жұмсамаса, жанды-жансыз дүниені тозаңға айналдырады. Бұл орайда Медеу Сәрсеке «Семей қасіреті» еңбегінде әлемдік ғылым тарихындағы ұлы оқымыстылар Нильс Бор, Д.Н. Менделеев, Э. Резерфорд, А.Ф. Иоффе, П.Л. Капица, И.Е. Тамм, А. Эйнштэйн, Л.Д. Ландау, А.Д. Александров, Ю.Б. Харитон еңбектеріне ой жарығын түсіріп, атомдық және ядролық жарылыстарды, физикалық құбылыстарды қалай жасалу мәнісіне тоқталады. Ең бірінші бомбада 7 кг плутоний болған, РДС («Реактивный двигатель Сталина») деп аталған Атом бомбасының Бас конструкторы – Ю.Б. Харитон. 1953 жылдың 12 тамызында сыналған сутегі бомбасының жасаушысы – академик А.Д. Сахаров.

Семей полигонында 1949-1989 жылдарда 470 мәрте атомдық және термоядролық жарылыстар жасалды. А.Д. Сахаровтың жазуынша, әрбір термоядролық жарылыс он мың жанды құрбан етеді екен. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Дегелең тауының астында 296 сынақ жасалған. 1961-1962 жылдардың ішінде 68 жарылыс (53-і ауада) болған. Сонда Абай елінде болған 470 дүркін жарылыстан – 2500 мегатонна энергия бөлінген. Ал Жапонияның жеріндегі жарылыстан 30 мегатонна, Чернобыльдан 100 мегатонна бөлінген. Осының өзінен Семей халқы мен даласының мыңдаған жылдарға созылатын адамзаттың, жаһанның қасіретін немен өлшеуге болады? АҚШ 1945 жылы 6 тамыз күні Хиросимаға бомба тастағанда 47 секундта 130 000 жанды ажал құштырған және 200 мың жан иесі зардап шеккен. Міне, адамзатқа, ғаламзатқа, Жер-Анаға жасалған зұлымдық!

Деректанушы, жазушы, Семей қасіретінің куәгері Медеу Сәрсеке 1949 жылдың 29 тамызында атомдық жарылыстың жаратылысқа әкелген сойқанды былайша айтады: Бомба қойылған 30 метр құрыш болаттан құйылған мұнараның суша ағып кетуі, топырақ балқып, қалыңдығы бір қарыс күйік қабаттың пайда болуы, жер мен көк от құйынның әлегіне түсуі, аумағы отыз шақырым даланың өртенуі (әскерилер екі тәулік бойы сөндірумен жанталасқан) сиырлар өкірген, бүркіттердің қанаты күйіп, көзі аққан, тау шыңы қаңбақша ұшқан, малдың терісі тырысып-бырысып күйіп, тырапай асқан.

Қоғам қайраткері, ғұламалық, білімпаздық зердесі орасан Медеу Сәрсеке «Весь Казахстан» (Ленинград, 1931 жыл) дейтін еңбектегі деректерді сөйлетеді. Қазақ АКСР-нің Жоспарлау комитетінің 1930 жылғы 30 маусымда келтірген мәліметтері бойынша, республика өңірінде 1930 жылы 29 812 жан иесі (1940 жылы 50 мың ғана) болған. Және елдің дәулетіне келсек, 1 206 207 түйе, 2 84 874 жылқы, 5 036 302 сиыр, 20 024 902 қой-ешкі. Кәмпеске, ашаршылық, ереуілдер, репрессия, соғыс, жарылыстар салдарынан осылардың там-тұғы, жұрнағы қалғаны, арлы-намысты қайсар ұландардың қырылғаны, ұсталғаны қандай өкінішті?!

Қазақстанда 1929-1931 жылдарда 372 көтеріліс бұрқ еткен. Советтік идеология, социализм халықты қан қақсатты. Бұл турасында Медеу Сәрсеке Н.С. Хрущевтің өлер алдындағы ойын былайша жеткізген: «Прасковья Мошенцева деген емдеуші дәрігері Хрущев жатқан палатаға кіргенде, науқастың көңіл күйі түзеліп, сырқаты бері қараған сәт екен, Никита Сергеевич қолындағы «Правда» газетін нұсқап: «Мына газет өмір бойы насихаттаған социализмнің не екенін білесіз бе?» – дейді. Тосын сұраққа қымсынған дәрігерге соның немене екенін өзі түсіндіріпті: «Біздің жалынды бір үгітші колхозшыларды жинап, социализм туралы үш сағат бойы дәріс оқыпты. Сөйте тұрып үш бокал су ішіпті. Содан дәрісін бітіріп, «Ал енді сұрақ қойыңдар!» дегенде, алдыңғы қатардан мен сияқты орта бойлы кексе адам тұрып, «Құрметті лектір, – дейді, – Сіз сәциализмді үш сағат бойы мақтап, бір гірапын су іштіңіз. Үш сағатта бір рет те дәретке шықпадыңыз. Соған сіз қалай шықпадыңыз?..» депті... Мошенцова не дерін білмей, тым-тырыс сілейіп тұрғанда: «Қымбатты Прасковья, социализмнің не екенін ұқтыңыз ба? Айтуға ұялып тұрсаңыз, немене екенін мен айтайын: ол да – су, ия, кәдімгі нәрі жоқ сылдыр су!..» – деген түсіндірме беріпті... (Уильям Таубман «Хрущев» кітабынан).

Толығырақ оқу
Теги: Семей қасіреті, Жазушы Медеу Сәрсеке, «Семей қасіреті» кітабы, Семей полигоны, термоядролық жарылыстар, сынақ, атомдық жарылыс Қазақстанның алғашқы тәуелсіздік жылдарындағы ТМД елдерімен қатынасының ерекшеліктері (1991-1995 жж.)

Достастық шеңберіндегі елдердегі ұлтаралық келісімді сақтау, халық тұрмысын төмендетпеуге деген бірлескен шараларды іске асыру қажеттілікке айналды

КСРО тарағаннан кейін оның құрамында болып келген бұрынғы одақтық дәрежедегі кеңестік социалистік республикалардың көпшілігінің еркіндік тұрғыдағы негіздеген экономикалық одағы – ТМД деген атаумен белгілі болды.

ТМД жаңадан өмірге келген тәуелсіз мемлекеттердің саяси, экономикалық, әлеуметтік және ұлтаралық қатынастарда терең қарама-қайшылықтар орын алып, дағдарысқа ұшыраған, тұрғындарының барлық салаларда барынша күйзеліске ұшыраған жағдайында өмірге келді. Бұрынғы Кеңес Одағы кезіндегі орталықтан жоспарланып, басқарылған одақ шеңберіндегі өзара тығыз байланыстардың үзілуі, осының негізіндегі орын алған жаңа күрделі жағдайларды бірлесе шешу жаңа достастыққа мүшелікке өткен мемлекеттердің алдына қойылды. Олардың қатарында Еуразия аймағындағы, әлемдегі қалыптасқан саяси, экономикалық жағдайлардағы бұл мемлекеттердің орнын қалыптастыру маңызды қажеттілікке айналды. Соның ішінде:
- жаңа тәуелсіз мемлекеттердің экономикалық, өндірістік, өзара сауда, т.б. салалардағы өзара қимылдары;
- мемлекеттер арасындағы ортақ баға саясатын белгілеу; - келісілген әскери ынтымақтастық, шекараны бірлесе қорғау ісі;
- Достастық елдері арасындағы көші-қон, азаматтық мәселерін тұрғындардың мүдделеріне сай ортақтаса шешу;
- мәдениет, білім,ғылым денсаулық сақтау бағыттарындағы жүйеленген іс-әрекет, т.б. салалардағы келісімділікті жүзеге асыру міндеттері қойылды.

Осылар арқылы бұл қауымдастықты ХХ ғасырдың соңы-ХХІ ғасырдың басындағы әлемге шаруашылықтары реттелген, саяси, әлеуметтік тұрақты, экономикалары нарық талаптарына сай өркендеуге бағыт алған жаңа мемлекеттер бірлестігі ретінде қалыптастыру мақсат етілді. Осылардың ішіндегі маңыздылардың қатарына Достастық шеңберіндегі елдердегі ұлтаралық келісімді сақтау, халық тұрмысын төмендетпеуге деген бірлескен шараларды іске асыру қажеттілікке айналды. ТМД-ның құрылуы және оның құрамындағы мемлекеттердің заман талабына сай атқаратын қызметтерін айқындаудың басында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев бола білді.

Қазақстан жетекшісі ішкі қайшылықтар барынша меңдеген Кеңес Одағы тарамай тұрып-ақ осы көпұлтты мемлекеттегі орын алған нақты жағдайларға тоқтала келе,оларды уақыт талабына сай реттеудің жолдарын ұсынды. Мысалы, 1991 жылдың қазан айындағы Лондонның Корольдік халықаралық қатынастар институтында сөйлеген сөзінде Н.Ә.Назарбаев: «...Қазақстан әрқашан Алматыда қабылданған экономикалық ынтымақтастық туралы Келісімге қол қойды, осы арқылы Тәуелсіз мемлекеттердің Одағы туралы шарттың жобасына арналған жұмыстардың қайтадан басталуында маңызды орын алған жаңа одақтың қажеттігі туралы нақты пікірді ұстанып келеді» [1], – деп көрсетті.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғауға арналған «Бразилия-92» конференциясында жасаған баяндамасында: «Мен әрқашан рубльдік аймақ республикаларының (оған өздерінің валюталары бар республикалардың қосылу мүмкіндігін жаққа шығармай) Экономикалық одақ құруларын жақтаймын. Мұндай одақтың негізіне тауарлардың, капиталдың, жұмыс күші мен қызмет көрсетудің еркін айналысы принцпі негізделуі тиіс. Келісілген қаржылық, ақша-кредиттік, салық, баға, әлеуметтік, көпукладты экономикалық саясат маңызға ие. Келісімдер негізіндегі мемлекеттер арасындағы өзара байланыстың, жекелеген елдер тарапынан бір жақты, басқалардың мүдделерінен тыс шаралар қабылдауға мүмкіндік бермейтін ұлттық, мемлекеттіктен жоғары тұратын үйлестіру институттарын құрудың ортақ принцптерін негіздеу қажет» [2], – дей келе, құрылғаннан бергі мерзімдегі ТМД-ғы атқарылған істерді саралады.

Толығырақ оқу
Теги: Қазақстан, тәуелсіздік жылдары, ТМД елдері Әлихан Бөкейхан. Қазақтың тарихы. ІІІ-IV

Тарих кітаптарынан қарап мұны білуге болмайды. Орыстың тарихында топты қазақ деген сөзді жазбайды. «Киргиз» деген бір жаңылыс сөзді малданып, соның менен бүкіл тарихын быдықтырады

ІІІ

Газетаның 3-інші нөмірінде Қазақтың тарихы турасында жаңылыстың екеуін санап едік. Жəне үшінші хате мынау: «Қазақ» деген сөздің мағынасын тарих кітаптарын анық қып айтып бере алмайды. «Қазақ» деген сөз қайдан шығыпты? Тарих кітаптарынан қарап мұны білуге болмайды. Орыстың тарихында топты қазақ деген сөзді жазбайды. «Киргиз» деген бір жаңылыс сөзді малданып, соның менен бүкіл тарихын быдықтырады. Арабша һəм түрікше тарих кітаптарына келсек, онда да анық сөз жоқ, һəр түрлі ұйғарып айтады. Кей біреуі: қазақ – қашақ деген деген сөзден өзгерілген дейді. Жəнібек хан тұсында ханзаданың біреуі хан бола алмайтын болған соң, қасына жас бозбаланы ерітіп елден қашып, азып-тозып жүрген соң сахарада қалып «қашақ» атаныпты-мыс, жүре-жүре «қашақ» сөзі қалып, «қазақ» болыпты-мыс. Осындай жаңылыстар ондық-мұндық ұсақ кітаптардың сөзі емес, нағыз шын, сенімді деген «Мұстафадал ахбар» кітабында да осы сөз бар*. «Мұстафадал ахбар» кітабын жазушы Қазанның Шаһаба ад-Дин Маржани хазіретлері ілімнің деңізі деп білгендігімізден қазақтың асылын, қазақ сөзінің мағынасын біле алмайды деуге болмайды. Бірақ ол жарықтықтың «Қазан халқына» махсус болған тағсібиі (фанатизмі) күшті болғандықтан, ноғай емес халықты жек (манфур) көргендігінен қалай болса, солай жаңылыс жазғандығы жасырын емес. Төртінші хате – қазақ сөзі «хайсах-қайсақ» сөзінен өзгеріпті деген сөздері. «Халисақ» сөзі қалмақшада «гранитса күзетшісі» мағынасында-мыс. Орыс тарихының кей біреуі қазақ сөзі осы «хайсақ» дегеннен алынған деп өтірікті жазады. Осындай өтірікті малданып, орыс жазушыларының көбі қазақты «киргиз-кайсак» деп жазып жүр. Мұның өтірік екендігі сөз ретінде кейін айтылар. Осы күнде қалмақ-қытай қазақты «хайсақ-хасақ» деп сөйлейді екен – онысы тілі келмегеннен. Оның менен қазақ сөзі «хайсақ»-тан өзгерілгендігі білінбейді. Осы күнде «мишер» (мысыр) халқы арабтан алынған «салам» сөзін «Сейалам» деп сөйлейтіні бар. Со секілді, қалмақта «қазақ» сөзін «хайсақ» деп бұзып айтады деуге болады. Бесінші хате – түрік қауымынан бірі кісі далада аң аулап жүргенде бір адасқан қыз тауып алыпты-мыс. Қыз аса көркем сұлу болса керек, еліне алып келгенде халқы көріп сұқтанып: – Шіркін-ай, қыз-ақ екен! – дейді-міс. Сол сөз жүре-жүре «қазақ» қалпына өзгеріліпті-міс. Сол қыздан үш бала тауып, күллі қазақ халқы сол үш баладан тарапты-мыс. Үлкен баладан – Ұлы жүз, ортаншы баладан – Орта жүз, кішіден – Кіші жүз тарайды-мыс.

Мінеки, осындай шіп-шикі өтірік сөздер тарих кітаптарында толып жатыр. Тарихтың шын-өтірігін айыруға шамасы келмеген шала моллалар «кітапта жазған сөз» деп осындай сөздерді көптің ортасында оқып, біреуден біреу есітіп, осы өтіріктерге жұрттың əбден құлағы қанбады. Қазақтың асылы қайдан шыққан? – деп сұрасаң, тəп-тəуір адам да осы өтірікті айтып қоя береді. Мұнан төрт жыл бұрын қазақ шəкірттерімен кеңесіп қазақтың тарихын жазбақ болып едік. Шəкірттердің əрқайсының елі(нде) шежіреге жетік адамдар бар. Тарихқа керекті сөздерді (материалды. Түрік баласы) жазып əкелеміз деп кетісті. Мінеки, шəкірттердің жазып əкелген шежіресі: «Қырым жұртында қырық сан ноғай болғанда, бір ханның баласы анасынан шала туыпты; «тілеп алған балам шала туып, жұртымды шала қылады екен» деп, ханым баланы Дешті қапшақта көшіп-қонып жүрген он сан ноғай ішіне тастатыпты. Бала өсіп ер жеткен соң, əйдік өнерпаз болыпты. Бір күні хан өзінен туған бала сөйтіп өнерпаз болыпты дегенді есітіп, Үйсін батырдың қасына жүз жігіт қосып іздеуге жіберіпті. Бұлар баланы тапса да Сыр-Дария менен Арқаны қимай тұрып қалыпты. Үш жылдан соң Болат мырза жүз жігіт бен келіп о да тұрыпты. Жəне үш жылдан соң Алшын мырза жүз жігітті ерітіп келіп, о да тұрып қалыпты. Сол үш жүз жігіт манағы шала туған баланы алаша төсекте хан көтеріп «Алаш» деп ұран қойыпты. Үйсін, Болат, һəм Алшын мырзадан тұқым қалып, өзге жігіттер жауда өліп, олардан тұқым қалмайды». Қазақтың үш жүз болғанының, Алаш атанғанның мəнісі осы-мыс. Мінеки, ел арасындағы «шежіре» осы. Мұнан басқа жəне естуге құлақ иба қылатын өтірік шежірелер толып жатыр.

Толығырақ оқу Теги: Әлихан Бөкейхан, Қазақтың тарихы, ІІІ-IV Наурыз мейрамын жаңаша өткізудің тұжырымдамасынан

Наурызды ежелгі түркілік онекімүшелдік күнтізбеге қатыссыз қарай алмаймыз. Бұл мерекелік рәсім – аталған дүниетанымға негізделген Уақыт пен Кеңісті әмбебап онекімүшелдік жүйеге жіктеудің бір көрінісі

3. Наурыз бен түркілік миф
Жалпы алғанда, түркілік ғаламдық танымды паш ететін мынадай мифтік көріністен аттап өтуге болмайды. Ол көрініс мифологиялық арқау ретінде түркілік ертегілерге тән болып келеді. Айдалада бәйтерек өсіп тұрады, оның басына ұя салған самұрық құс тұрады екен, бірақ самұрықтың балапандарын жалмайтын айдаһар бәйтеректің түбінде мекендейді. Сөйтіп, айдаһарды өлтіретін асқақ батыр туылмайынша, самұрық бұл тажалдан құтылмайды екен. Батыр туылады, айдаһармен айқас болады, жігіт жеңеді, самұрық оның мұратына жетуге қызмет етеді. Міне, бұл – типтік мифологиялық арқау.

Бұл жерде әңгіме әдеттегідей Жақсылық пен Жамандықтың күресі турасында емес, ғалам мен адамның қарым-қатынасы жөнінде. Бәйтерек – адамзаттың арманы, аңсары, Көкке өрлеу жолы, ғұмыры. Бәйтерек – түркілік танымдағы ғаламдық ағаш. Ал, бәйтеректі орап жататын жылан кейіпті жеті басты айдаһар – Уақыт. Айдаһардың жеті басты болуы оның о бастан аса жетілген ғаламдық құдыретті дүлей (стихия) екендігінде. Жеті санымен түркілер құдыретті кемелдікті таныған. Ал, самұрық – Бақ құсы, адамның мұраты, арманға жеткізер «көлігі»! Уақыттың талай тажалына төзген адам ғана мұратқа жетеді, Көкке самғайды, Жоғарғы әлемге тиесілі деген даналық жатыр бұл әфсанада. Міне, осы мифарқаудағы бәйтерек Наурыз рәсімінде Йол (жолтерек, бақан) ретінде кейіптелсе, ал айдаһардың рөлін «йолды» айнала тізбектелген адамдар атқарған. Бұл кейін христиандық Туылыс/Рождество мейрамының ғұрпы мен атрибутына айналды. Бір қызығы, қол ұстасқан адамдар он екі айдың немесе он екі мүшелдік жылдың болмаса үш жүз алпыс бес күннің кейпінде билеп айналған деп топшылаймыз. Мұндағы Жер мен Көкті жалғаушы Бәйтерек – Кеңістің бейнесі де, ал айдаһар – Уақыттың кейпі. Кеңіс геометриялық жағынан (ұзындық, ендік, биіктік) үшөлшемді болса, ал мифтік кеңіс те үшөлшемді: жоғарғы (бас), ортаңғы (бел), төменгі (аяқ). Біз атаған мифологиялық аңыз бен Наурыздың мазмұны барынша жуық. Бұл аңыз, адам көзімен қарағанда жауыздық пен бауырлықтың арбасуы болғанымен, түпкі идеясы ғаламдық үйлесімді паш ету. Міне, Наурыз – сол үйлесімге қызмет етудің басты рәсімі еді.

4. Наурыз бен түркілік күнтізбе
Адам баласы Уақытты есептеу мен бағалай білгеннен бастап, бейнелі ойлау қабілеті туған сәттен Наурызды мерекелеу қажеттігі туындаған болар. Бізді осындай ойға жетелейтін бес мың жыл бұрынғы Алматының солтүстік батысындағы 170 шақырым жердегі Аңырақай тауындағы жартаста қашалған ежелгі суреттер. Онда жер бетілік мақұлықтардан бірнеше есе ірі екі тұлға бейнеленіпті: оң жағында күндидарлы адамкейіпті киелі тұлға бері қарап тұр, бұл «Тәңір» аталып жүрген жарқын күш болса керек, оның сол жағында әрі қарап, түндидарлы сайтанкейіпті – Ыңыр (Іңір – бұл қазақтарда күн батқаннан кейінгі кеш түскен уақытты білдіретін ұғым түрінде қалған); олардың ортасында сағат тіліне қарсы бағыт бойынша Сиыр жылының төрт маусымы бейнеленген: жаңа туған бұзау, оның үстін ала баспақ жайылып тұр, ал оның сол жағында семіз де мүйізі қарағайдай ірі бұқа Тәңірге қарап тұр да, оның астын ала мүйізі түскен, ауру да көтерем сыйыр тәлтіректеп тұр. Бұл сәйкес түрде бейнеленген жылдың төрт мезгілі – көктем, жаз, күз және қыс. Бұлардың бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам билеп жүр. Бұл – ежелгі наурыз мерекесінің рәсімі, жоралғысы! Бұл – сиыр жылының Наурызын мейрамдау көрінісі! Бұл – Күн мен Түннің теңесу сәті.

Наурызды ежелгі түркілік онекімүшелдік күнтізбеге қатыссыз қарай алмаймыз. Бұл мерекелік рәсім аталған дүниетанымға негізделген Уақыт пен Кеңісті әмбебап онекімүшелдік жүйеге жіктеудің бір көрінісі. Бұл жүйе бойынша адам мен айуан денесінің он екі мүшеден тұруы ғаламдық құрылымның он екілік жүйесінен алынған.

Толығырақ оқу Теги: Наурыз, Наурыз мейрамы, түркілік миф, онекімүшелдік күнтізбе, түркілік күнтізбе Алаштың аналары: Зарина (Біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырдың аяғы – V ғасырдың басында өмір сүрген)

Көшпелі, жауынгер халықтың тіршілік дәстүріне байланысты он үшке толған қыздар «Арулар жасағының» қатарына алынып, садақ атуға, найза лақтыруға, қылыштасуға машықтанатын

«Бұл оқиға Мидия патшасы Астибардың тұсында өткен еді. Сақтар мен мидиялықтардың арасында ұзаққа созылған қанкешті соғыс жүріп жатқан. Ол кездегі сақтардың патшасы Зарина атты өжет те сұлу келіншек еді».
К. Мойсеев. «Заринаның семсері». 36-бет

І

Әлқисса, осынау ұрпақтан ұрпаққа жиырма бес ғасыр бойы, яғни екі мың бес жылдан бері аңыз дастан боп келе жатқан сақ тайпасының аруы Зарина (Сара) туралы оқиға да тосыннан басталды. Еркіндігіне ерлігі, серілігіне сұлулығы сай керім келіншек ашық аспан, дарқан даланың аясында серуен құрып, сергіп қайту үшін саятқа шықты. Өзінің «Арулар жасағына» тез арада жиналып, қару-жарағын сайлап, садақтарының ұшын ұштап, найзаларын жонуға әмір берді. Оның бұл әрекетіне күйеуі, сақ тайпасының әскери қолбасшысы Мөрмөр де (Мермер) онша таңдана қоймады. Қайта өзінің қасына орналасқан Роксанаки қаласындағы (қазіргі орнын дәл анықтаудың мүмкіндігі болмады. Шамамен Сыр бойындағы Сығанақты маңы) әскерін соғыс өнеріне жаттықтырып, қаннен-қаперсіз, Заринаға мол олжа тілеп қала берді. Сөйтіп, «Арулар жасағы» саятқа аттанды. Көшпелі, жауынгер халықтың тіршілік дәстүріне байланысты он үшке толған қыздар «Арулар жасағының» қатарына алынып, садақ атуға, найза лақтыруға, қылыштасуға машықтанатын. Олар жеке шеп құрып, жайға қарсы соғысуға қатысатын. Қашан ұрыс майданында ерлік көрсеткенше тұрмысқа шықпайтын. Бұл ер адамның бұйрығымен жүзеге аспаған. Ержүрек қыздардың жасағына қосылар кезде арулардың өздері осылай ант беретін болған. Мұның себебі, көшпелі ел жаугершілікке жиі ұшыраған. Ал жеңген жақ әйелдерді күңге, қызметшіге айналдырып, өз елдеріне алып кететін. Міне, содан сақтану үшін әйелдердің жасағы құрылды. «Амазонкалар» – «Ер апа» деген атпен әлемге әйгілі болған сақ қыздары жай бейбіт күннің өзінде сауыты мен дулығасын киіп, иен далада кәдімгідей әскери жаттығулар өткізетін. Аң аулап, соғысып жатқан әскерлерге азық-түлік дайындауға септесетін. Сондықтан Роксанаки қаласының әміршісі Зарина ханымның мына саят серуеніне қуанбаса ренжіген жоқ. Әрине, арнайы жасақпен жабдықталып шыққан соң, алыс сапар шегеді. Екі-үші күншілік жердегі аң-құсты сақтардың садағы сиретіп тастаған. «Арулар жасағы» жол-жөнекей сайысып, күш сынасып, ат жарыстырып жүріп,Үстірттегі аранға келеді. Олар ұлан-ғайыр жерді қоршап, құлан мен киіктерді жаңағы аранға қарай иіре қуады. Сол кезде құлан үйірінің көсемі Заринаның тұсынан жырыла қашып, айдаланы бетке алып, оқтай зулайды. Бұған шамданып қалған Зарина оның соңыцнан қуа жөнеледі. Аңның қызығына түскен қыздар оған мән бермейді. Қырдан асқан құланның соңынан ілескен Зарина да кері қайтпайды, керісінше ерегесе түседі. Кенет қайқаңға шыға келген құлан жалт бұрылады да, белесті өрлей қашады. Зарина да зулатып келіп дөңге шыққанда қарсы алдында сапқа тізіліп, қарағайдай қайысып тұрған әскерді көреді. Жасанған жайға не істей алсын! Олар мұны көріп, сақтың дулығалы батырын тұтқынға түсіру үшін әдейі тасада тосып тұрған еді. Зарина қоршауға алмақ жаудың шолғыншыларынмен айқаса жүріп, арасынан сытылып шығады. Зуылдаған жебе санына қадалады. Оны да елемей, аттың басын еркін қоя береді.

Жалғызға жабылу дәстүрде жоқ. Әскерін сейілдетіп жүрген олардың көсемі Заринаның соңынан тұра қуады. Қанша жүйрік болса да Заринаның сәйгүлігі тыңнан қосылған аттан ұзап кете алмайды. Қолбасы да осал тұлпарды мінбейтіні белгілі. Ол сауыттан оқтың өтпейтінін біліп, Заринаның атын қарауылға алады. Құлаған батырды орнынан тұрғызбай, басын шаппақ болып, қынабынан қылышын суырғып алған ...Қуғыншының тұла бойы шымырлап сала берді. Өйткені жаралы аяғымен жамбастай көтерілгенде Заринаның дулығасы ұшып кетеді де, төбесіне түйген қолаң шашы сусып барып арқасына төгіледі. Әйел екенін көрісімен жасақбасы қылышын жерге шаншиды. Атынан түсіп, әдеп бойынша кешірім сұрап, жарасын таңып береді. Бұл жігіт Мидия елінің ханзадасы, аң аулау үшін әрі әскерін серуендету үшін Үстірттегі аранға келе жатқан Стриангей батыр еді. Заринаның мойылдай қара көзінен, хас сұлулығынан есі шыққан Стриангей сақ аруына ғашық болып қалады. Оның өзі де сондай ер тұлғалы, өжет мінезді әрі қайырымды ханзада еді. Зарина да оны ұнатып қалады. Екеуі ұзақ сұқбаттасып, серуен кезінде кездесіп тұруға уағдаласады.

ІІ

Зарина сақ патшасының қызы болатын. Сондықтан да мемлекетаралық қарым-қатынасты реттеп, билік айтуға толық қақысы бар еді. Ал күйеуі Мөрмөр тек әскербасы ғана-тын. Оның әмірі қол астындағы әскерге ғана жүретін және жорықтан түсетін олжа мен тұтқынның тағдырын шешетін кеңесте төрелік айта алатын. Елдің тыныштығы оған ұнамады. Жеңістен жеңіске жеткісі келмейтін әскербасы бола ма? Сөйтіп іштен тынып жүргенде Заринамен тілдесу үшін сақ даласының шетіне келген Стриангейді қапылыста қолға түсіріп алады. Соғысуға жасағы дайын тұрса да, Стриангей Заринаға берген уәдесінде тұрып, екі елді қырғынға ұшыратпау үшін өз әскеріне кері қайтуға бұйрық берген. Мөрмөр жеңіс дабылын қағып, Роксанаки қаласына ат басын бұрады. Тұтқынға түскен Стриангейді көріп, Зарина қатты уайымға бөленеді. Әскербасынан да оның соғыспай, жасағына кері қайтуға әмір бергенен істегінде, Зарина сертіне берік жігіттің ерлігіне разы болып, бір тәуекелге бел байлайды. Қолбасшыға барып, сауға сұрайды: – Мөрмөр! Бұл Мидиананың адал, ержүрек ханзадасының өмірін мен үшін өзіне қалдыр. Қыршынынан қима. Өлтірме. Оны сенімен соғысуға мүмкіндігі бола тұра, екі елдің тыныштығын бұзбас үшін, қан төгіспес үшін өзінің басын бәйгеге тікті. Екі елдің татулығының белгісі болсын, жібер. Сен онымен соғысып, майданда жеңген жоқсың. Қайт райдан! Еліміздің басына қасірет шақырма! – дейді Зарина. Мөрмөр одан бетер қасарысып: – Жоқ! Тыныштықтан не пайда? Одан да олжалы соғыс артық. Өлтірілсін. Өлсін. Бұл – менің олжам. Оған қайндай кесім айтсам да, қақым бар. Өлтіремін! – дейді. Дәстүр бойынша оның сөзі дұрыс еді. – Ендеше, сөзіңді тыңда, Мөрмөр! Ханның бұйрығы екі айтылмайды. Сен қан сасыған олжаны ойлайсың. Мен мына елдің іргесі бүтіндігін, береке-татулығын ойлап,қанқұса боламын. Қаншама ел қырылды. Ана мен сәбидің көз жасы көлге айналды. Оның үстіне ханзада сертінде тұрды. Сен елді арандатпа, тоқта! Әйелдердің емес, ханың ретінде бұйырамын, сен жазаға тартыласың! – деді. Мөрмөр де бекзада тұқымынан еді. Бұл сөзге шыдамай, қанжарын суырып алып, Стриангейге ұмтылғанда Зарина өзін қорғайтын жасақтарына: – Тоқтатыңдар Мөрмөрді! Ұстаңдар! – дейді әмірлі үнмен. Жасақтар Мөрмөр мен Стриангейдің арасына тұра қалысқан. Ызаға булыққан Мөрмөр олардың бірнешеуін жаралап та үлгерді. Қолдарына қаруын алған күзетшілермен арпалысып жүріп Мөрмөр қансырап барып қана жығылды. Сөйтіп ол жерде ожар қылық, долы мінездің кесірінен қаза да тапты. Зарина жиылған әскербасыларына қарап: – Бүкіл елді қансыратып, мағынасыз соғыста құрбан болғаннан гөрі өзін ұстай алмайтын долы әскербасының қазасы әлдеқайда жеңіл. Ол менің күйеуім, бірақ елімнің амандығы мен үшін одан қымбат. Мидиананың ханзадасын босатыңдар! – дейді. Стриангейді тұтқыннан босатып, қашан әл-қуатын жиғанша күтті ханша. Ханзада еліне аттанарда Заринаға: Зарина, мен сен үшін өз басымды оққа байладым. Сен мен үшін күйеуіңді жазаға тарттың. Екеуіміз де елімізді шын сүйіп, сол үшін құрбандыққа бардық. Адал махаббатымыздың белгісі болсын, екі патшалықты біріктіріп, бір ел болайық. Қосылайық! – деп тілек білдіреді.

Толығырақ оқу Теги: Алаштың аналары, Зарина, «Арулар жасағы», сақ патшасы Қазақстандағы ашаршылық зұлматына байланысты қазақтардың Батыс Сібірге босқыншылығы

Кейбір жергілікті тұрғындар, шовинистік пиғылдағылар «қазақтар орыс балаларының етін жейді» деген әңгімелер таратуына байланысты жергілікті тұрғындардың қазақтарды өлтірген оқиғалары да орын алды

Қазақстанда жүргізілген «бай-құлақтармен» күресу, зорлап отырықшылдандыру мен ұжымдастыру саясаты бойынша барлық малды ортақтандыру арқылы етке өткізу науқанының нәтижесінде мал басы күрт азайып, оның аяғы бұрын-соңды болмаған ашаршылыққа соқтырды. Бұл ашаршылықтың ауқымы 1918-1919 және 1921-1922 жылдары болған сұрапыл ашаршылықтан да зор болды. 1931-1933 жылдары болған кезекті ашаршылық кемінде төрт миллион адамның өмірін қиды, олардың басым көпшілігі Қазақстанның аумағында қырғынға ұшырады; олар отырған қараша үйлері мен қыстауларында, бір үзім нан іздеп кезіп жүріп өлді, қалаларға жеткендері көшелерде ішектері бұралып өлді, жете алмағандары орыс шаруаларының қыстақтары мен деревняларының, рудниктер мен зауыттардың аймағында жер жастанды. Бір кездерде даланың өркөкірек, еркін де намысқой батыр ұл-қыздары Мәскеу ұйымдастырған жасанды сұрапыл зұлматты басынан өткерді. Голощекин мен Орталықтың Қазақстанға жасаған осы қылмыстық саясатының түпкі мәні – бұл ашаршылықтың Дешті Қыпшақ жерінде қолдан жасалуында болатын. Оны айтасыз, олар мұнан да сорақы қылмысқа барды: Олар қырылып жатқан қазақтарды құтқаруға ешбір тиімді шара іздеген жоқ, істегісі де келмеді. Қырылып жатқан қазақты ашаршылықпен жеке өзін қалдырды, қазақтар аштықпен өздері ғана күресуге мәжбүр болды. Ұлы көшпенділердің ұрпағының алдында екі ғана жол қалды – отырған жерлерінде өлу немесе басқа жерлерге ауа көшіп босқынға айналу. Онда да малсыз, дүние-мүлікті қалдырып босқын болу «таңдауы» алдында тұрды. Себебі малының барлығы тартып алынды, қалғандарын өздері сойып алуға мәжбүр болған еді. Үй-мүлкін алып көшуге жағдай көтермеді. Осындай жағдай басына түскен аш қазақтар 1931 жылдың күзінен бастап лек-легімен Қазақстанның Ресеймен шекаралас облыстарына жаппай үдере ауа бастады. Аш қазақтардың жаппай босқынға айналып көше бастауы, бір жағынан олардың зорлықпен ұжымдастыруға білдірген ұжымдық наразылығы болса, екінші жағынан алғанда аштықтан аман қалудың бірден-бір дұрыс жолы еді. Қазіргі зерттеушілердің есептері бойынша осы жылдары республика аймағын 1 миллионға жуық отандастарымыз ауып кеткен. Сол кездегі Павлодар округінің Ертіс ауданының қазақтарының Омбының Русскополян ауданына ауған босқыншылығын көрген сол облыстың Қаратал ауылының тумасы Асылбекова Зылиха Сартымбекқызы былай суреттейді: «1932 жылдың қысында болған сұмдық оқиғалардың куәсі болдым. Аулымыздың қасынан Омбы жаққа өтіп бара жатқан аш қазақтардың шұбырынын көрдім. Сол жылы сұмдық қатты қыс болды, сақылдаған аяз бен боран толастамай соғып тұрды. Боран толастаған соң ауыл адамдары жолға шығып қарайып жатқан қазақтардың өлігін жинап жерлейтін еді. Өліктердің көптігі сонша оларды тезірек көмуге тырысатын, себебі аш қасқырлар өліктерді жеп қоятын. Бір айта кетерлік жай – адамдар өлер алдында үстіндегі киімдерін шешіп тастап құлайды екен. Денелері тез ісіп кетеді екен. Көп жағдайда аналарына ере алмаған жас балалар көп өлген. Ере алмай қалжыраған балаларына қарайлауға аналардың күші де, мүмкіндігі де болмаған».

Бір үзім нан іздеген Солтүстік және Қазақстанның теріскей шығысының, Орталық Қазақстанның қазақтарының басым көпшілігі Батыс Сібірді бетке алып, Ертістің бойын жағалап пароходпен, темір жолмен, жаяу шұбырды. Жаяу жүргендердің көпшілігі жолда өлді, атап айтқанда Сібірдің шекара аймағында өліктері қалды. Осы жағдайды Батыс Сібір бойынша ОГПУ-ң өкілетті өкілі өзінің «Қазақстандық қазақтардың Батыс Сібір өлкесіне қашып келуі туралы» деген 1932 жылдың 23 ақпанындағы арнайы ақпаратында былай баяндапты: «1931 жылдың күзінен бастап Қазақстаннан қашқан қазақтар көрші орналасқан Батыс Сібір өлкесінің аймақтарына үдере көше бастады. Соңғы кезде бұл жағдай жаппай сипат ала бастады… қашқан қазақтардың қолдарында ешқандай дүние-мүліктері жоқ, еш жерде жұмыс істемейді, басым көпшілігі аш. Қайыршылық жаппай етек жайған, өлген жануарлардың етін жеу көп тараған.. Аштықтан өліп жатқан жағдайлар кездеседі». Ресми ақпаратта Батыс Сібірге немесе «Запсибкрайға» көшіп келген қазақтардың саны 50 мың шамасында деп көрсетіледі. Бірақ, біздің пайымдауымызша шын мәнінде бұл дерек кемінде 250 мың деп ойлаймыз. Не себептен ауып келген қазақтардың саны азайтылып көрсетіледі?
Біріншіден, 1933 жылға дейін, жергілікті билік орындарының қолдарында ауып келген босқын қазақтарды Қазақстанға қайтарып жіберу жайлы нақты нұсқаулары болатын. Себебі олар әрбір ауып келген босқын аш қазақты өздерінің тап жауы деп санады. Сол себептен де ауып келген босқындарды қабылдауға мәжбүр болған билік орындары, ақпарат берушілер қазақтардың санын азайтып көрсетуге тырысты. Бұл сөздерімізге Батыс Сібір өлкесінің Волчихин ауданының атқару комитетінің 1931 жылдың 26 мамырындағы директивасы дәлел бола алады: «Атқару комитеті үш күн мерзім ішінде Қазақ өлкесінен келгендеріне екі жыл болғандарды, біздің ауылсоветтің аймағында тұратын барлық ауқатты құлақтарды, олардың сыбайластарын анықтап оларды Михайлов ауылсоветі арқылы Қазақ өлкесіне, бұрынғы мекен жайларына көшіріп жіберуді ұсынады». Бұл директивада сонымен бірге оларды колхозға қабылдауға тыйым салу жөнінде нұсқау берілген. Батыс Сібір өлкесіне ешқандай малсыз, дүние-мүліксіз аштан өлмеу мақсатында жаяу шұбырғандарды қалайша құлақтар мен ауқаттылар қатарына қосуға болады?
Екіншіден, ауып келген босқын қазақтардың көпшілігінің қолында еш құжаттары жоқ болатын. Сол себептен де Қазақстаннан келгендердің санын анықтауға мүмкіндік болмаған. Төлқұжаттар кейінірек пайда болды.
Үшіншіден, босқындар тез жиналып, тез көшіп кетуге дайын тұрды. Пәлен жерде тамақ бар немесе жұмыс бар деп естісе сол заматта көшіп кете берген.
Төртіншіден, қазақтардың жаппай қырылып қалу жағдайлары көп болған. «Сібір өлкесінің» көптеген жол бойларында, әсіресе қыс мезгілінде аштық пен суықтан өлген қазақтар жаппай орын алды.

Толығырақ оқу... Теги: ашаршылық, Батыс Сібір, босқыншылық, босқыншы, 1931-1933 жылдар Мырзағұл Әбдіқұлов: «Өлімнен де күшті!»

Айтатын ой көп. Жеті жылда көргенімді, түрмедегі адамдардың барлығы жаман болмайтындығы, олардың ішінде де рухы биік, жаны таза кісілердің көп екендігі туралы ойларымды әңгімеге сыйғызу мүмкін емес

Желтоқсанның ызғарлы желі талайларды тоңдырды, талай қазақты жұлқып, ұйқысынан оятты, талайлардың намыс отын тұтатты. Сол тоңғандардың, оянғандардың, көкіректегі намыс оты тұтанғандардың бірі – менмін. Тас зынданда болған жеті жыл уақыттың ішінде талай тозақты көрген мен өлімнен де күшті нәрсе бар екенін ұқтым. «Туған жердің намысы бөтен қолда кетпесін!» деп Қайрат інім жырлағандай, оның аты – Намыс. Ар, Ұят, Рух екен. «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы», «Ерді намыс өлтіреді», «Өлімнен ұят күшті» деген халқымның асыл сөздеріне Желтоқсан көтерілісінен бұрын шын мәнінде тереңдеп, ой көзімен қарамаппын. Қамшының сабындай ғана өткен ғұмырымдағы түрмеде болған жеті жыл қазір ойлап отырсам жеті ғасырға татитындай. «Бас қатты ма, тас қатты ма?» деп сұрай қалса, бұрын қалай жауап берерімді білмеймін, қазіргі айтар уәжім нық. Тас түрменің табалдырығын аттағаннан-ақ жеген таяқтан, тиген ауыр тепкілерден денемде сау жерім жоқ десем өтірікші бола қоймаспын. Бәрінен де батқаны – өз қаракөз бауырларымнан жеген таяғым мен тепкілерім. Аттарын айтып неғылайын, олардың көбісі қазір сол қызметтерінде алшаң басып жүр. Тіптен бет-аузы шімірікпей «Өлім» жазасын «мәрттікпен» менің мойныма іліп жіберген халық соты да өзімнің қандасым екенін жүрегім езіле отырып, қағаз бетіне түсіруге мәжбүрмін.

Кейде өзімше отырып тағдырыма налитыным бар. Әкем Тәжіғұлдан жастай қалдым. Ол аз болғандай біз ат жалын тартып мінгенде туған жерім – Аралдың бағы тайып, апатты аймаққа айналды. Көппен бірге жасы келген анамды, бала-шағамды шұбыртып Алматыға келдім. Мұнда мені күтіп тұрған кімім бар, талай азапты бастан өткердік. Бір жақсы адамның көмегінің арқасында қалаға жақын бір ауылдан ұлтарақтай жер алғанда қуанышымызда шек жоқ. Сол жерге екі бөлмелі үйді әзер дегенде қалқиттым. Одан артыққа осы күнге дейін шамам жетер емес. Қазір сонда бес баламмен тығылысып, тұрып жатырмыз. Жә-ә, әңгіменің арнасы бұрылып барады білем, негізгі айтар ойыма ауысайын. Қай халықта болсын, сатқындар, намыссыздар, ездер, қаны жоқтар баршылық. Орыс империясының осындайларды дайындаудағы шеберлігіне «тәнтімін». Жетпіс жыл (тіпті одан бұрын да) бойына дүйім бір халықтың көңіл көзін бітеп, шел бастырып келген не деген мықты саясат! Аштықтан, репрессиядан, соғыстан жарты халқымыз шыбындай қырылып жатсақ та, артымызға бір бұрылып қарамаппыз-ау! Кіл соқыр байғұстар, басы жоқтар (басы барларды ажал «қылышымен» қағып отырған) шынында да қалай көрмек?! Міне, көр соқырдың бірі мен едім. Желтоқсанның 17-дегі қырғында келесі күні таңертең естідік. Құлағым елеңдеп, үйде жата алмадым. «Балалар әлемі» дүкенінің жанына келгенімде сол маңды бес қаруы сай әскерлер сап түзеп қоршай бастады. Әлдебір жамандықты сезгендей жүрегім өрекпи соқты. Сөйтсем, жоғары жақтан көтерген плакаттары бар, өлеңдеткен қазақ жастары шеру тартып келеді екен. Бізді қақпайлап шетке шығарып жіберді. Басыма қан теуіп, бойым шымырлаған мен сол шеруге қосылып кетер ме едім, нағашы әпкем кездеспегенде... «Құрисың! Кет бұл жерден!» деп ол мені қуды. Амал жоқ, артыма қарайлай-қарайлай ауылға қайтып келдім. Түнімен дөңбекшіп ұйықтай алсамшы: «Ойпыр-ай, менің сол қаракөз бауырларымнан жаным артық па? Не деген ез, қорқақ едім. Осындайда төбе көрсетпеген еркек еркек пе? Қайда қазақтық намысым? Қап!» деп өзімді күстаналадым. Ертеңінде қалаға баруға сылтау табылғанда іштей қуандым. Анам, жарым қалаға бармағанымды қалады. «Қорықпаңдар. Келем ғой!» дедім мен. Тағдыр деген қызық қой. Өздеріңіз білетіндей өзімді қорғаймын деп жүріп бір орысты өлтірдім. Қолдарында жарты метрдей темірлері бар олар үшеу еді. Өзімді қорғамасам, олар мені өлтірер еді немесе мүгедек ететіндігінде сөз жоқ болатын. Сол кездерде үлкендерді қайдам, қазақ жастарының тағдыры бес тиын болып қалды ғой. Мен өзімді ғана емес, намысымды қорғап қалғанымды көп уақыт өткен соң білдім. Әңгіменің басында Желтоқсан көтерілісі талай қазақты оятып, намыс отын тұтатқанын айттым. Желтоқсанның негізгі оқиғасы болған маңда менің бір замандасым тұрды. Атақты спортшы. Бірақ ана тілімізге шорқақ. Мәңгүрттің үйреншікті қалыбына түскен. Әйелі орыс. Ұлттық намыстан жұрдай. Оны мен оншалықты жақтырмаймын. Жеті жыл түрменің ащы дәмін татып келгеннен кейін сол замандасымды кездейсоқ кездестіргенімде танымай қалдым. Еңгезердей біреу құшақтай алғанда тұншығып кете жаздадым. Сол, сол ғой! Ау, ол қазақша білмеуші еді ғой деймін таң қалып. Хал-жағдайынан ана тілімізде сорғалатқанда аузым аңқиып қалыпты. Мұнымды сезген ол мән-жайды қысқаша айтып берді. «Менің үйімнің Республика алаңына жақын тұрғанын жақсы білесің. Сол он сегізінші желтоқсандағы жан шошырлық түн мәңгілік жадымда қалып қойды. Қарындастарымыздың шыңғырған дауыстары, иттердің абалағаны, жанталаса дүркірей қашқан бауырларымыз, оларды табанымен таптаған қатыгез әскерлер... Сағат он мен он бірдің арасы ғой деймін, біздің балконның түбінен алдымен жас қыздың шыңғырған дауысы, содан соң: «Ағатайлар-ай, менің жазығым не? Жіберіңдерші!» деген жалынышқа толы сөзін анық естідім. Әлдекімдер қар-қарқ күліп, балағаттап, дүрс-дүрс тепті ме, ұрды ма-ау, қыздың үні лезде өшті. Шыдай алмадым, балконға жүгіріп шықтым. Жарықтан анық байқадым, екі-үш солдаттың жап-жас қазақ қызын қанын сорғалатып (ертеңінде сенбей жерге жұққан дақты анықтадым) қолаң шашынан ұстап, дырылдата сүйреп бара жатқанын көрдім. Мұндай қатыгездікті көріп тұрып шыдау мүмкін емес еді. Айқайлап жібердім. «Оңбағандар! Қатыгездер! Жіберіңдер! Жіберіңдер деймін».

Олар сәл тоқтады да, жындыны көргендей тағы да қарқылдап күлді. «Қазір саған келеміз. Ажалыңа асыққан, ақымақ!» деді олар. «Келіңдер, келіңдер!» дедім. «Жастығымды ала өлейін!» деп әйелімнің қарсылығына қарамай, үйдегі ет шабатын балтаны қолыма ұстап, олардың келгенін күттім. Олар келмеді. Міне, сонда мен өзімнің еңгезердей болып намыссыздығыма, бос кеуделігіме, ездігіме қатты қорландым. Әйтпесе менің жаным олардан артық па еді? Өкініштен не пайда? Желтоқсан көтерілісі өтті, кетті. Мені әйелім сыртқа жібермеді. Бірақ менің сілкінген санамда Желтоқсан қалдырған із мәңгілік қалды. Мен бұдан былай қазақ болуға, ана тілімді үйренуге, халқыммен бірге болуға ант іштім. Көп ұзамай әйеліммен ажырастым. Көріп, тыңдап отырсың, ана тілімді сенен кем білмеймін».

Толығырақ оқу Теги: Мырзағұл Әбдіқұлов, намыс, ар, ұят Көшпенділер өркениетінің жоқшысы

Советтік идеологияның бір ерекшелігі – ұлтты ұлттың өзіне қарсы қою. Міне, соның кесірінен өз тарихын өзі жатсыну, өткеніне де, болашағына да күмәнмен қарау көңіл-күйі қалыптасқан

ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейін әлемдік ақыл-ой кеңістігінде көшпенділер өркениеті деген сөз ауызға алынбайтын. Көшпенділер тарихына еуроцентристік немесе азиялық центристік көзқараспен баға берілді. Еуропа мен Азия тарихын түбірінен өзгерткен ғұндар мен кейінгі түріктердің, монғолдардың тарихы туралы бір жақтылы қасаң көзқарастар ғылымда үстемдік құрып келді. Бақсақ, мейлі ғұн, мейлі түрік, мейлі монғолдар болсын, бәрі де жер бетіне көшпелі өркениеттің ұрығын сепкен, ұлан-ғайыр мәдени кеңістіктерді бір-бірімен жалғаушы, жаңалықтарды жеткізуші болған екен. Онымен қоймай, көшпенділер отырықшы өркениеттер аймағына құлашын кең жайған ірі мемлекеттерді, империяларды құру дәстүрін қалдырып кетті. Ғұндардың әсерінен Қытайдағы, Еуропадағы ұсақ бектіктер (князьдіктер) бірікті. Бірігіп аса қуатты, құлашын кеңге жайған іргелі мемлекеттер құрды. Егер атты ұлттардың соққысы болмағанда ол елдер көпке дейін жайбарақат күйі жатар еді. Тұтас адамзат өркениетінің аяқалысы талай ғасырға кешеуілдер еді. Осы ойлар, пікірлер бізге Л. Гумилев еңбектерін оқу арқылы келді. Ол тұтас адамзат тарихын бір-бірінен бөлек алып қарамай, оған бір тұтас органикалық тұлға ретінде қарады. Тарихтың өз келбеті де солай. Тарих үшін бүгінгі мемлекеттер, шекаралар, этностар шартты ұғым. Ол тарихи дамудың нәтижесі. Тарихта Еуропа елдерінің шекарасының талай рет өзгеруі соны дәлелдейді. Азия да солай. Бұрындары Азия бір тұтас болған. Өркениеттер бірін-бірі жатырқамаған. Сол себептен, Азия даласынан тарихтағы түрлі өркениеттердің, діндердің ізі байқалады. Соның ішінде Қытай өркениеті деген өркениет бар. Сырттан келген өркениеттер туралы сөз болғанда ол тіптен сіңіргіш, бірақ қарсылық қуаты өте жоғары өркениет. Бір қызығы теңіз жолы дамымай тұрған ерте және ортағасырларда Үнді, Араб, Парсы және Еуропа өркениеттері Қытайға Орта Азия арқылы жеткен. Орта Азия Шығыс пен Батыстың арасында өткізгіштік рөл ойнай отырып, өзі де сол өркениеттердің әсеріне ұшыраған. Демек, ортазиялық өркениет Шығыс-батыс өркениетінің жергілікті өркениетпен синтезі арқылы қалыптасқан өркениет. Ол оңтүстіктегі ислам-будда мәдениеті мен солтүстіктегі православия мәдениетінің, дәстүрлі шығыс мәдениеті мен еуропалық мәдениеттің, көшпелі мәдениет пен отырықшы мәдениеттің түйіскен тұсы. Мұнда тарихта тәңірлік, будда, манихэй, зоорастризм, несториан, ислам секілді түлі діндер брінің ізін бірі баса, қатарласа дамыған. Дүниежүзінің ешбір жерінде мұндай өркениет қалыптаспаған. Өйткені бұл белгілі мағынадан жағрапиялық шарт-жағдайға да байланысты. Көшпенділер осынау байтақ кеңістіктің тарихын ат тұяғымен жазды. Ол тарихты Л. Гумилевтен бұрын бәзбіреулер білсе де білмегенге сайып жылы жауып келді.

1893 жылы Дат ғалымы В. Томсен Орхон даласынан табылған көне түркі ескерткіштерінің бетіндегі руникалық жазулардың сырын ашқаннан кейін де Батыс әлемі, кеңестік түркология бұл ұлы жаңалықты жылы жауып қойды. Советтік түркология түркі халықтарының тарихын зерттеудің орнына түркі халықтарының тілін зерттеуге көбірек көңіл бөлетін. Өйткені түркі халықтарының көне тарихын зерттеу олардың ұлттық санасының оянуына қызмет етуі бек мүмкін еді. Олар үшін далалық бұратана халықтардың тарихы түк емес болатын. Дәл осындай кезеңде орыс халқының ұлы перзенті Л.Н. Гумилев өз бетімен ертеде даланы мекендеген түркі-монғол халықтарының тарихын зерттеуге кірісті. Өз өмірінің соңында ұлы ғалым «менің өмірімнің мәні...мен шын жүрегіммен сүйген Еуразияның көшпенді халқының атақ-даңқын шығару болды»», – деді. 1992 жылы ол тағы да «олардың (еуразияшылдардың) сағаты енді соқты»-деді. Батыстық А.Тойнби, О.Шпенглер секілді еуроцентристерге қарсы Л. Гумилев өзінің ғылыми ойларымен, кең масштабты пікірлерімен жауап берді. Ол көшпенді халықтардың өркениеті 3 мың жылдық шығармашылық дамуды бастан кешкенін атап өтті. «Көшпенді қоғамда техникалық үдеріс болмаған деп ойлау ақылға симайды. Көшпенділер, оның ішінде ғұндар мен түріктер де бар, өз кезінде аса маңызы бар заттарды ойлап тапты. Ең алғашқы шалбарлар өте ерте заманда көшпенділер қолымен тігілді. Үзеңгі де Орта Азия даласында 200-400 жылдар аралығында пайда болды. Ең алғаш көшпенділер қолымен шабылған арбалар теңдерді қою арқылы таулы аймақтарда, ну жынысты шатқалдарда жүруге мүмкіндік берді. Жебесі 700 метрге зулайтын садақтар мен қайқы қылыштарды да көшпенділер ойлап тапты. Қылаяғы дөп-дөңгелек киіз үйлер де сол заманның ең ыңғайлы тұрақты мекені болып табылатын», – дейді. Л. Гумилев айтқандай, археологиялық және жазба деректер көшпенділердің Алтайда, Арқада, Монғолияда, Ерен-қабырғада және Жетісуда теміршілікпен шұғылданғанын, олардың қалалары және отырықшы мәдениеті болғанын дәлелдейді. Тағы бір мәселе: «Халықтың тарихқа қосқан үлесі оның санына байланысты болмайды...сол себептен, саны аз монғол және қалмақ халықтары Еуропа мәдениеті үшін өте көп нәрсе жасады деп есептеймін. Бүгінде жұрттың көбі ұмытып барады, ал шынында еуропалықтарды елшілердің қауіпсіздігін сақтауға үйреткен, еуропалықтардың әдет-ғұрпына дипломатиялық қолсұқпаушылықты енгізген нақ осы монғолдардың жорығы болды. Осы үшін де бүкіл әлемнің дипломаттары бірігіп Шыңғысханға үлкен ескерткіш тұрғызуы тиіс. Шыңғысханға дейін елшілердің өміріне ұдайы қауіп-қатер төніп тұрды», – дейді. Шын мәнінде, көне ғұндар мен түркітер қытайларға шалбар киюді үйретті. Одан бұрын Орта жазықтағы қытайлар кенеп жамылғымен ғана жүретін. Л. Гумилев осы шалбар жайында айта келіп, Римдіктер шалбарсыз, тоға(жеңсіз ұзын жамылғы) киіп жүрді; көне гректер мантия (ұзын шапан) киіп жүрген жоқ, кең мата шүберекке оранып жүрді. Ал атқа салт мінетін ғұндар, түріктер мен монғолдар Еуропа мәдениетіне шалбар киюді енгізді дейді. Басқа басқа, дәл ғұндардың қытайларға шалбар киюді үйреткенін қытай ғалымдары мойындайды. Қарап отырсақ, ғұндардың қытай өркениетіне қосқан үлесі мұнымен ғана өлшенбейді. Әу бастан, ғұндар қытай топырағында қуатты бірлікке келген мемлекеттің құрылуына себепші болды. Егер солтүстіктен төнген ғұндардың қысымы болмағанда чуньцю-чанго дәуіріндегі жеті бектік бір мемлекет болып бірігуі екіталай болатын. Тағы бір мысал, осы бірігудің нәтижесінде солтүстікте ғұндардан қорғанатын Ұлы қамал салынды. Оның құрылысы мың жылға созылды. Ғұндардан соң түріктер, сянбилер, монғолдар және жүржіттер оның жалғасты салынуына әсер етті. Егер көшпенділерден қорғану қажеттілігі болмағанда, аталмыш қорған да тұрғызылмаған болар еді. Солтүстіктегі атты көшпенділер отырықшы жұртқа ат үстінде соғысу өнерін үйретті. Дүниежүзіне әйгілі ат спорт ойындарының түрлері көшпенділерден тараған. Мысалы, ғұндар мен түріктердің ат үстінен ойнайтын шәуген доп ойыны VI-VII ғасырларда алдымен Қытайға, сосын Еуропаға таралған. Ат жарысы, көкпар ойыны қатарлы ойындар туралы да соны айтуға болады.

Жоғарыдағы ойларын айта отырып Гумилев қандайда бір ұлттың өркениет көшіне қосқан үлесін арнайы бағалаудан бас тартады. «Бағаны жалпы уақытқа қатысты, заманға қатысты беру жарасымды бола қоймайды. Тегінде бағалау біздің ісіміз емес, біздің ісіміз-бейнелеп түсіндіріп, жүйелеп баяндау, мазмұндап, хаттау. Халықтардың мәдениетін, қызметін, шығармашылығын, қаһармандығын және басқа да осындай өзіндік өрнекті сипаттарын қандай да бір материалдық есептеулер білдіре алмайды», – дейді ол. Бірақ кей этностардың ерте, кей этностардың кеш қалыптасуы табиғи құблыс. Финикиялықтар бір кезде болды, ал бүгінде олар жоқ.

Толығырақ оқу... Теги: Көшпенділер өркениеті, Л. Гумилев, руникалық жазулар, Советтік идеология, түркі халықтары Ерлер есімі – ел есінде

Ар жағынан патша әскері қаптап келе жатты. Солдаттардың алдында үш атты оқшау көзге түсті. Соның бірін Амангелді көздеп атты да оққа ұшырды

Бірінші әңгіме
«Қазақтың Ленинграды» атанған Торғай даласында халық батыры Амангелді Иманов бастаған ұлт-азаттық көтерілістің 100 жылдығы алдында туған дала көне тарих сырын шерткендей. Кең байтақ өңір сырлы сазға бөленгендей. Батырды көзі көрген көнекөз қариялар сарбаздар айтар еді: «Бұл жұмыр жерде Париж барикадасында көтерілген қызыл ту, Аврора крейсерінде көтерілген Қызыл ту, одан кейін Торғай даласында Аманкелді Имановтың сарбаздары көтерген Қызыл туды адамзат тарихы ешуақытта ұмытпас» деп. Бүгінгі бақытты өмір мен нұрлы болашақ жолында толарсақтан саз кешіп қу толағай жастанған ерлер есімі Торғай аспанында мәңгілік шырағдандай маздайды. Ол есімдердің мәртебесі биік. Адам – жаратқанның перзенті емес, жаратылыс перзенті екенін, зұлымдықты жеңбесе қуаныш та көрмейтінін танытты. Адамның өмірге жәбір-жапа көруге емес, таудай қасіретке де қарсы тұрып оны жеңуге келгенін дәнелдеді. Сол құдыреттілердің бірі – Амангелді Иманов. Ол – халық батыры, ол – ел деп туған халық перзенті. Амангелді 1916 жылы патша үкіметіне қарсы шығып халық көтерілісін бастағаны мәлім. Бірдің мыңға татитыны бар емес пе, Амангелді – әділетті аңсаған қара халықты күреске жұмылдырған ердің ері. Көтерілісшілер армиясы азаттық үшін ата жауымен арпалысқа түсті. Олар қандайда берік қамал ішінен қирайтынын ұқты. Сосын қынына қарай қылыш суырды. Дәл бұл шақта патшаның «Июнь жарлығы» бойынша қазақтан әскер құрастыру басталған кез еді. «Халықты патша қырды не, табиғат дүлейі қырды не, өлімнің аты – өлім», – деген Құрманғазы. «Дүниеге еркелей келіп босқа кетпеу үшін, келер ұрпақ өсер төл бақытты болашақ жолында салиқалы өмірін сарп етпеген адам адам ба?» дескен сарбаздар 1916 жылдың қыркүйегінен бастап иығына қару іліп атқа қонды. Халық батыры Амангелдінің туы астына жиналып Қаратоғай, Сарытоғай, Көртоғай, Қайдауыл болыстарында мыңбастылар, жүзбастылар сайланып, патша әскерімен соғысуға әзірлік өте-мөте қызу жүргізілді. Ажалдан да тайынбауға бекінді. Сарбаздардың болашаққа деген шынайы сезімі шытынаған жоқ. Соғысқа лағнет айтылды. Бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарды. Жақсылық пен ар-намыс – ердің көркі, ерлік өлмейді деп ұран салды. «Ереуіл атқа ер салмай, егеулі найза қолға алмай, ерлердің ісі бітер ме?» деп ерлік туын жоғары көтерушілердің қатарын да Сарытоғай болысында мыңбасы Оспан Құтыбаев, жүзбасы Батырбас Садырбайұлы бар еді. Ал Қайдауыл болысында мыңбасы Әлжан Қорабаев, Көртоғай болысында Дәуіт Ержанов деген жігіттер еңіреген ерлерін соңына ертіп сапқа тұрды. Әулие-әмбиелер мен қырықшілтен ғайып еренге сыйынып тірі тұрғанда ешбір азаға көнбейтінін білдірді. Көргені жақсы көш бастап, әр болыста атты әскермен соғысқа әзірлік ұйымшылдықпен өтіп жатты.

Амангелді сарбаздары екі бірдей жаумен алысуға тура келді. Екі бірдей жаумен бетпе-бет кездесті. Ел ішінде патша үкіметімен ауыз жаласқан бай шонжарлар қияңқысын, жасырын түрде қатерін аяған жоқ. Олардың арасында жік тудыруға сарбаздардың бағытынан барлық әрекетін істеп бақты. Бірақ оның бәрі ұлы жігерді ұлы күресті тудыратынын ұққан сарбаздардың сағын тындырып, жігерін мұқата алмады, қайта жауға кек қайнады. Ашу-ызаға булыққан халық толқынын ешқандай күш бөгей алмайтынын көрсетті. Өйткені ер егесте шынығып, сесті батырлар болаттай суырылып жатты. Торғай өңірін сілкіндіріп ел қорғаудың дауылы басталды. Жарлы-жақыбайлар өзінің қолбасшысы Амангелді Имановтың соңынан осылай ерді. 1916 жылдың қарашасы Торғай даласы осы күнді әлі ұмыта қойған жоқ. Қазақ даласында бірінші рет еркіндікті аңсаған әділетті оқ атылды. Бірінші рет атылған оқ. Сарбаздар патша әскерімен бірінші рет соғыста айқасты. Қара халықтың сондағы тау жыққандай екпіні-ай шіркін. Осынау тасқын күшті дүниеде ешнәрсе тоқтата алмайтынын дәнелдеді. Азаттық соғысы Күйік қопасында Құмкешуде, Сарықопа, кейін Амангелді бастаған қалың қол Доғал жерінде патша әскерлерімен кескілесе күресті. Ерлер белдескен жауды белден басты. Осынау ұрыстың қай-қайсында да екі жақтан да шығын аз болған жоқ. Әсіресе, Күйік соғысында сарбаздар жаудың басым күшін тас-талқан етіп өздерінің ерлігін таныта білді. Сол алғашқы уақыттарда-ақ Амангелді жауды жеңуге айласы алтау, ақылы жетеудей алғыр қолбасшылығын танытты. Қандай да соғыс қиындығын айлалы ғана жеңетінін сол қиындықты отты жүректі қайратты ғана жеңетініне сендірді. Әйтпесе сарбаздар саны көп болғаны мен олардың алғашқы айқастарында қолындағы қару-жарағы әлсіз еді. Әсіресе алыстан көздеп ататын зеңбірек сияқты қарулары болған жоқ. Дәл сол Доғал соғысында екі жақтан да адам шығыны көп еді. Бірақ бұл сарбаздар өмірдегі ең күшті ең елеулі оқиға.

Толығырақ оқу Теги: ер, Амангелді, патша әскері, Торғай даласы, 1916 жыл, «Қазақтың Ленинграды», Амангелді Иманов, ұлт-азаттық көтеріліс Сұрмерген

Төлеуғали Әбдібековтің асқан атқыштығы аңызға айналып, немістер оған қарсы ең үздік мергендерін салатын
Елдің атын ер шығарады.

Бала кезімнен есімде, Ұлы Отан соғысының сұрапыл ауыртпалығын бастан өткерген біздің елдің ұраны «Ешкім ұмыт қалмайды, ештеңе ұмытылмайды» деу болатын. Алайда соғыс тарихының ақтаңдақ парақтары мұның да жел сөз екенін ауық-ауық жаңғыртып жадымызға салады. «1941-1945 жылғы Ұлы Отан соғысы» атты 1985 жылы Мәскеуден жарық көрген соғыс энциклопедиясында бұл кісінің есімі мүлдем жоқ. Нағыз қаһарманның әлі күнге өз еліне елеусіз, белгісіз солдат болып қала бермегі қалай?

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Әділеттің ақ жолы» атты кітабында совет халқының фашистік басқыншыларға қарсы соғысын қасиетті соғыс деп атап: «Жеңістің біз үшін қаншалықты қымбатқа түскенін бәріміз де жақсы білеміз», – деп жазады. Ұлы Жеңістің 40 жылдығына арналған «Панфиловшылар» атты кітапта Т. Әбдібековтің есімі жинақтың ең соңындағы – «Құраманың ескерткіш күнтізбесі» атты соғыс хроникасында екі жерде жай ғана аталынып өткен: Т. Әбдібеков 400-ге жуық фашисті жойды және қаза тапқаны туралы дерек. Панфиловшылардан 34 жауынгер Совет Одағының Батыры атанған. Ұлы Отан соғысында ерен ерлігімен аты шыққан бұл адамның туысымыз екенін бұрыннан білетінмін. Бірақ етжақын туыс екенін «Страна и Мир» газетінде (№ 7. 18.02.2000.) орыс тілінде жарық көрген «Снайпер Тулеугали» атты деректі мақаладан өз ата-бабамның нақты есімдерін оқып білгенде қайран қалғаным рас. Авторы – тарих ғылымдарының докторы Тілеу Көлбаев: «О Тулеугали Абдыбекове на всех фронтах ходили легенды, фашисты боялись его и называли «черной смертью». За свои ратные подвиги он должен был стать трижды Героем Советского Союза». Т. Әбдібеков батыр мәртебесін қатарынан үш мәрте алуға лайық ерлік көрсетсе де, белгісіз солдат тағдырын құшып, есімі әлі жабулы күйінде жатыр. Сол алапат соғыс біткеніне 65 жыл таянса да марқұмның рухы қапаста жатыр. Т. Әбдібековтің асқан атқыштығы аңызға айналып, немістер оған қарсы ең үздік мергендерін салатын. Соңына мықтап түскен қарсылас жақтың атқыштарын жасырын жекпе-жекте Төлеуғали бір-бірлеп құртып отырған. Аңдысқан жау алмай тынбайды, ол 1944 жылдың 23 ақпан күні 26 жасында қаза болған, сүйегі Калинин облысының Новосокольнический ауданының Насва станциясының түбінде жерленген.

Толығырақ оқу Теги: Төлеуғали Әбдібеков, атқыш, Ұлы Отан соғысы, «Ешкім ұмыт қалмайды, ештеңе ұмытылмайды», Сұрмерген Халқына қамқор болған Қоңыр қажы

Шілікті халқын аман сақтап қалу үшін ел-жұртқа бас болады. Шағаноба өзенінен Саршиге дейін жететін 35 шақырымдық тоғанды қолмен қаздырады

Елағасы, қайраткер. Шілікті жазығында ғұмыр кешкен Қоңыр атамыз өз уақытында сыйлы, қадірлі адам болған. Мекке барып, қажы атанған, әулие кісі екен. Заманында ел билеген Бұтабай, би Шаянбай, Сасан би, басқа да шығыстағы болыс, атқамінерлермен сыйласып өтіпті. Советтік дәуірде Шілікті совхозын 20-дай жыл басқарған, шаруашылық жайының білгір басшысы Қалым Құнафияновтың «Өткен күнде белгі бар» деген кітабында Қоңыр қажы шамамен 1873 жылы туған деп көрсетіледі. Ал Қалихан Алтынбаев өз еңбегінде 1869 жылы туған деп дерек береді. Қоңыр қажы – қожан руының халық құрметтеп, төбесіне көтерген биі. Тарихшы Ескендір Құранбаев «Найман Керей» кітабында Қоңыр қажы 1908 жылы қажыға барған, 1905 жылы «Қазақстанның шежіре жазу қоғамының мүшесі болған» деген құнды деректерді алға тартады. Бұл сөздің дәлелі ретінде этнограф зерттеуші ұстаз Е. Құранбаев Қоңыр қажының қожан руының шежіресін жазғанын және ол жазбаның әлі табылмай отырғанына өкініш білдіреді. Біреу болмаса біреуден шықса деген тарихшының үмітін ескеріп, көп болып шежірені табуға атсалысуға тиіспіз. Қоңыр қажының әкесі Мәжит Маңқиұлы – 19 ғасырда өмір сүрген, ел қадірлісі болған сыйлы адам. Атақонысы: Шілікті жерінің Қарасай өңірі. Мәжит Монкин есімі 1873 жылғы 7 қаңтарда Санкт-Петербургте II Александр патшаның қабылдауында Зайсан және Алтай қазақтарының депутациясы ішінде кездеседі. Патшаның осы қабылдауына барған депутация құрамындағы архивтік суретте Мәжит Монкин Тарбағатай елі Шілікті болысының биі деп көрсетіледі. Қажылыққа барған сапарында өмірден өткен Тарбағатай тектілерінің бірі.

Суретте жоғары қатарда сол жақтан төртінші отырған Мәжит Маңқиұлы

Сонымен Қоңыр қажы өз халқына қандай жақсылық жасады? Оның есімінің ұрпақтан ұрпаққа бойтұмардай ілтифатпен жетіп келе жатқан себебі неде? «Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі тоқтықта ауыздан кетпейді» деген сөз бар ғой халықта. Міне осы халықтық сөздің мағынасын Қоңыр қажының ел-жұртқа сіңірген еңбегінен ұғамыз. 1928 жыл қазақтың малын тартып алып, жанын садақа қылған жылдар. Голощекинның қолдан жасаған ашаршылығы елге жаппай күйзеліс әкелді.

Толығырақ оқу Теги: Қоңыр қажы, тарих, Шілікті, Шағаноба өзені, Елағасы, қайраткер Бекарыстан би мен Ақтан батырдың тарихтағы орны

Қасиетті Сыр бойының топырағынан елін қорғаған батырларымыздың, білікті билеріміздің өмір жолдары әлі толық зерттеліп болған жоқ.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ұлттық тарихымыз бен рухани мұрамызды тереңінен зерттеп, жаңаша зерделеуге мүмкіндік туды. Әрбір азамат өз елінің өткені мен тарихын білуге, Отан тарихының тәжірибесі мен құндылықтарын келесі ұрпаққа үйретуге міндетті. Қазақстан Республикасы деп аталатын мемлекетті құрушы негізгі ұлт – қазақ ұлтының тарихын терең де жан-жақты зерттеп зерделеу қажет. «Өз жұртыңды құрметтеу – туған өлкенің тарихын танудан, адамдарын ардақтаудан басталады» деген Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұлағатты сөзі, өлкені танып-білуден екенін көрсетіп тұрғанын білеміз. Қасиетті Сыр бойының топырағынан елін қорғаған батырларымыздың, білікті билеріміздің өмір жолдары әлі толық зерттеліп болған жоқ. Қазақ батырлары – көшпелі қоғамының әскери тәжірибесін, дәстүрін сақтаушы және оны келешекке дәріптеуші. Батырлар өздерінің әскери өңері арқылы келешек ұрпақты патриоттық сезімге тәрбиелейді. Қазақ батырына ел үшін, жер үшін ұрыс майданында өлу үлкен мәртебе болған. Неміс тарихшысы Л.Н. Ренкенің айтуынша, «...Тарихи оқиға қалай болса, сол күйінде жазу керек» десе, келесі неміс ғалымы Марк Блок «Тарихтың әр қилы куәлігі шексіз. Әрбір айтқан адамның сөзі, жазғаны, қолымен жасағаны, қолы тиген жерінің бәрі ол туралы дерек беруі керек» деген. Яғни ұлттық тарихты зерттеу, зерделеу үшін нақты төл деректеріміз шежіре, фольклор, естелік, мерзімді басылым, заттай материалдарға сүйенуіміз керек. Қазақ халқының дәстүрі мен қоғамдық өмірінде біте қайнасып келген билер институты өз ерекшелігімен маңызды орын алады. Билер елдің дәстүрлі ұстанымдары мен халық тәрбиесіне үлкен назар аударып, ұлттық дүниетанымды негіздеуге атсалысты. Қазақ елінде ханнан гөрі бидің қадір-қасиеті басым болған. Ханның арқа сүйеуі жарасымды бимен табылады. Бисіз хан оңбайды, хандықпен қатар қырағы билік те бір жерге бас қосса, ондай ханды елде суйеді, ұмытпайды, шежіресінде атын қалдырады. Л. Баллюзек өз еңбегінде билердің орнын өте жоғары дәріптеп келтіреді: «Би — өз халқының тірі шежіресі, заңын көп білетін заңгері болып қана қоймай, шешендігі, суырып салма сөз өнерін жетік білетін, халқымен біте қайнасып, тұрмысына да, әдет- ғұрпына білгір болған саясаткер». Қазақ халқына тән билер институтының ерекшелігі, оның қоғам омірінің саяси, әлеметтік және рухани салаларына ғасырлар бойы сіңірген еңбектерінде. Осындай ел қажеттіліктерін сабақтастырып, ұштастыра білген билер институтына өз үлесін қосқан, ХVІІІ ғасырдың екінші жартысымен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында өмір сүргені – Бекарыстан би болды. Оның азаматтық қайсарлығы, сөз тияр өнері,ел үшін жасаған әділ билігі ауыз-екі деректен сақталып келді. Қазақта «Жеті атасын білмеген жетесіз» деген ұлағатты сөз бар. Әрі батыр, әрі би Бекарыстан Амалдықұлының жеті аталық шежіресін былай таратайық: Алшын-Әлімұлы-Жаманақ (Шекті)-Өріс-Есенәлі-Кішкене. Кішкенеден Асан дүниеге келеді. Асаннан Матығұл одан Нұрбай би дүниеге келеді. Нұрбай басқа балаларына қарағанда зерделі, алғыр, еті тірі болып өседі. Есейе келе өткір тілді шешен, білгір, қайратты болған. Нұрбайды халық «Би Нұрбай» атап кеткен. Нұрбай биден мықты болып туған Амалдық, одан дүниеге әрі би, әрі батыр Бекарыстан келеді.

Кезінде бүкіл түркі әлемінің данышпаны Қорқыт баба: «Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі» деген екен. Сол сияқты Бекарыстан батырда жауды садағының бір оғымен қайтарған екен. Бұл оқиға ХІХ ғасырдың 50-і жылдары болғанға ұқсайды. Бір жылы елді жау шауып, «жау келе жатыр» деген хабармен Бекарыстан би ауылы мұз үстімен Көкаралға қарай көшеді. Бекарыстан би: «Қашаңғы көше береміз, қайрат қылмаймыз ба?» десе балаларының ешқайсысы үндемейді. Сонда батыр әрі би Бекарыстан садағын алдырып ат үстінде тұрып бір жебені тартыпты, жебенің тек бір ғана сүйемі жерге кірмей қалыпты. Қош жүре береді де, артынан ізін қуып келген жаудың батырлары қадалған жебеге кезігеді. Содан олар мұзға жебе тартыпты да, ешқайсысы Бекарыстан батырдай жебенің жобасына жеткізе алмапты. Қазақтың батырының мықтылығына көзі жетіп түрікмендер: «Қой мынадай батыры бар ел бізге алдырмас», – деп кері қайтады.

Толығырақ оқу
Теги: Бекарыстан би, Актан батыр, Сыр елі, тарих, батыр, би Қазақстандағы поляк ұлтының өкілдері: қалыптасу тарихы мен бүгіні

Аймақтағы саяси тұрғыда айдауда болған поляк ұлты өкілдерінің арасында сауатты азаматтардың саны көп болатын Қазақстан – жүз отыздан астам ұлт өкілдері береке мен бірлікте өмір сүріп жатқан жас мемлекет.

Мемлекетіміздің көпұлтты бейнесінің қалыптасуына өзіндік үлесі қосушы әрбір диаспораның қазақ жеріне түрлі жағдайда, тағдырдың тәлкегімен қадам басқандығы бүгінде баршаға белгілі. Қазақстанның көп ұлтты, көп конфессиялы қоғамында өмір сүріп жатқан түрлі халықтың арасында поляк ұлты өкілдерінің де өзіндік орны бар. Қысқаша ақпарат беретін болсақ, поляктар – славян текті, оның ішінде батыс славян тіл тармағына жатқызылатын, басым көпшілігі христиан дінінің католик тармағын ұстанатын еуропалық халық. Халықтың негізгі көпшілігі тарихы отаны Польша аумағын мекендейді [23, 382-б.]. Бүгінгі күні әлемнің көптеген мемлекеттерінде өмір сүріп жатқан поляк диаспорасы жалпылама «Полония» атауымен белгілі. Қазақстандық поляктардың қалыптасуы – түрлі саяси жағдайда жүзеге асқан, ұзаққа созылған күрделі үдеріс. Аталған тақырып аясын мейлінше аша түсу, мүмкіндігінше кешенді қарастыру мақаланың басты мақсаты болып табылады. Қазақстан мен Польша шалғай орналасқан елдер болғандықтан, поляк халқы өкілдерінің қазақ даласын мекендей бастауы негізінен Ресей отаршылдығы дәуірінде басталып, советтік кезеңде аяқталды. Сондықтан, «поляк иммиграциясын» Польшаның, Ресей мен Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы шеңберінде байланыстыра қарастыру қажет. Қазақ даласына поляк ұлты өкілінің алғаш аяқ басуы ХІІІ ғасырда тіркелген. Атап айтқанда, 1245-1247 жылдары Джованни да Пиан дель Карпини елшілігінің құрамында вроцлавтық монах, францискандық Бенедикт Поляк (Бенедиктус Полонус) та өткен болатын. Арал далалары, Сырдария және Іле алқабы, Балқаш көлі арқылы өткен поляк ұлтының өкілі еуропалықтардан алғашқылардың бірі болып, алыстағы көшпенділердің жері, оның ұшы-қиыры жоқ кеңдігі, жат өлкенің табиғаты, көшпенділердің киіз үйі мен тұрмысы хақында қызықты ақпараттар қалдырған [37, 7-8-бб.]. ХVI-XVIII ғғ. аралығында Еуропа құрлығының Орталық және Шығыс аймағында, қала берді құрлықтың саяси өмірінде Польша мен Литваның бірлескен Речпосполита мемлекеті маңызы рөлге ие болды. Бірақ, XVIII ғасырдың екінші жартысынан қуатты мемлекеттің әлсіреуі басталып, көшілес орналасқан Австрия, Пруссия және Ресей сынды алпауыт бәсекелес мемлекеттер оның аумағына көз аларта бастады. Бір кездегі қуатты мемлекеттің, өз бәсекелесінің әлсіреуіне Ресей мүдделі болды. Петр І билігі тұсында (1689-1725) Ресей Еуропаның перифериясындағы мемлекет деңгейінен күрт күшейіп, маңызды саяси ойындардың тікелей қатысушысына айналды [1, 144-б.]. ХVIII ғасырдың ортасынан көрші орналасқан Ресей, Пруссия мен Австрия сынды мемлекеттер өздерін католик діні басымдыққа ие ел аумағында діни азшылықтың құқығын қорғаушылар ретінде көрсетіп, түрлі сылтаулармен поляк-литов мемлекетінің ішкі істеріне араласуын бастайды. Сыртқы күштердің ықпалына уақытылы тойтарыс беру мақсатында елдегі ішкі күштер де белсенділік таныта бастады. 1768 жылы Подолиядағы Бар қаласында (қазіргі Украинаның Винница облысындағы қала) дінді және Речпосполитаның Ресейден тәуелсіздігін қорғау мақсатында конфедерация құрылды. Конфедерация ел тәуелсіздігі жолында бірқатар жетістіктерге қол жеткізгенімен, тұтас алғанда жеңіліске ұшырады [1, 150-151-бб.]. Бар конфедерациясына қатысушылар Ресей тарапынан қатаң жазаланып, бірқатары Сібірге, оның ішінде қазіргі Қазақстан және іргелес аумақтарға жер аударылды. Сібір – аймақ ретінде поляк ұлтының санасына берік енген ұғым. Себебі, Сібір 1770 жылдардан бастап тұтқындағы поляктарды айдауға жіберетін орын ретінде орнықты [26, 325-б.]. «Поляк мәселесі» Еуропа құрлығының күн тәртібіне шығарылып, Речпосполитаның ішкі саясатына ашық араласа бастаған Ресей, Пруссия мен Австрия уақыт өте өз саясаттарын белсендіре түсті. 1772 жылы үш мемлекет Речпосполитаны бөліске салу туралы келісімді жасасты. Аталған келісім негізіндегі алғашқы бөлініс барысында Речпосполита, бөліске қатысушы мемлекеттер пайдасына өз аумағының үштен бірінен, халқының 30%-ынан айырылғанымен, мемлекет ретінде өмір сүруін жалғастыра берді [1, 151-б.]. 1791 жылы 3 мамырда Речпосполитаның мемлекеттік құрылымын ел халқының мүддесіне сай түбегейлі өзгерткен жаңа заң – конституция қабылданды. «Көршілершілер жауабы» да көп күттірмейді. Араға жыл сала поляк оппозициясының сұрауымен орыс әскерлері Украина мен Литва аумақтарына (аталған елдердің аумағы негізінен Речпосполита құрамында болатын) басып кірді, бірақ Речпосполита әскерлері тарапынан табанды қарсылыққа кезікті. Солтүстік пен батыстан енген прусс әскерлері де көп жерлерді басып алды. Қалыптасқан жағдай поляк қоғамындағы патриоттық топтың ар-намысын таптады. Көтеріліс ұйымдастарылып, оның басшылығына Рыцар мектебінің өкілі, Америка тәуелсіздігі үшін болған соғыстың батыры Тадеуш Костюшко келді. Бірақ бірқатар жетістіктері мен жеңістеріне қарамастан, көтерілісшілер Ресейдің тұрақты әскерлерінің тегеурініне төтеп бере алмады. Мемлекеттің астанасы беріліп, көтеріліс жеңілді. Офицерлердің бір бөлігі эмиграцияға кетсе, екіншілері қатаң бақылауға алынды. Ал қатардағы көтерілісшілердің едәуір бөлігі Сібірге жер аударылып [1, 157-161-бб.], жекелегендері орыс әскелерінің қатарын толықтырды [2, 325-б.]. Речпосполита аумағындағы әскери қимылдар барысында Австрия, Пруссия мен Ресей мүмкіндігінше көп жерлерді басып алуға тырысты. 1795 жылы Речпосполитаны бөліске салудың үшінші келісімі бекітіліп, оның барысында поляк-литов біріккен мемлекеті халықаралық қатынастардың дербес субъектісі ретінде өмір сүруін тоқтатты [1, 162 б.]. Осылайша, поляк халқы ұзақ жылдарға өз тәуелсіздігінен айырылды. Үш мемлекет басып алған аумақтарда тиісті мемлекеттік заңдар мен әкімшілік басқару жүйесін орнатып, қолданысқа өз тілдерін енгізе бастады. Он жылдан астам тәуелділікте өмір сүрген поляк халқының тәуелсіздік алуға қатысты үміттерін саяси сахнаға жаңа шыққан Наполеон Бонопарт қайта жаққандай болды. Француз армиясы Пруссияға қарсы әскери қимылдарын бастаған тұста поляктардың ерікті әскери бөлімдері құрыла бастады. Қысқа мерзімде поляк әскерлерінің саны 30 мыңнан асып, соғыс тағдырына едәуір ықпал етті. Нәтижесінде, Наполеон уақытша үкімет – Билеуші комиссияны құрды. 1807 жылы Варшава княздығы құрылып, конституциясы бекітілді. Билікке саксон королі Фридрих Август келді. 1812 жылы Ресейге қарсы соғысты бастаған Наполеон Речпосполитаның бұрынғы барлық аумақтарын қайтаруға уәде етті. Ресейге қарсы соғыста Наполеон әскері сапында 70 мың поляк жауынгерлері соғысты [19, 235-б.].

Адольф Янушкевич

Алғашқы кезеңдегі жеңістер, Бородино шайқасы, Мәскеуді басып алу жүзеге асқанымен, Наполеон ресей әскерлерін талқандай алмады. Қайта өз әскерімен шегініп, аяздар мен бұрқасындар әскерлердің шегінісін жеңіліске ұластырды. Француздар ізімен ресей әскері еріп отырды. 1813 жылдың қаңтарында орыс әскерлері Варшава княздығының аумағына енді. Үкімет, француз елшілігі және армияның қалдықтары шұғыл түрде Краковқа көшірілді. Наполеон жеңіліске ұшырап, соғыстан кейінгі Еуропадағы мемлекеттердің «саяси салмағы» мен құрлықтың тағдыры 1815 жылғы Вена конгрессінде қаралды. Бірақ, «поляк мәселесі» бойынша жағдай өзгеріссіз қалды. Бұрынғы Речпосполита аумағының басым бөлігін иемденген Ресей империясы поляк жерлері есебінен Поляк Королдігін құрды. Жаңа конституцияға империя тарапынан сәйкес королдіктің өз үкіметі, сеймі (поляк парламенті), әскерінің болуына кепілдік берілді. Королдік 127 мың шаршы шақырым аумақты қамтып, ел аумағында 2,7 млн халық тұрып жатты [1, 169-72 бб.]. Наполеон жорықтарында Ресей империясына қарсы соғысқан поляк жауынгерлері қатаң жазалауға ұшырады. Тұтқынға түскен поляктар империяның ішкі, шалғай аумақтарына жер аударылды. Қолда бар мәліметтерге сәйкес, 1812 жылдың қарашасы мен 1813 жылдың тамызы аралығында Астрахань губерниясының өзіне 999 наполеондық тұтқындар жер аударылған. Басым көпшілігін (83%) поляктар құраған тұтқындардың 14-і әйел, 5-уі жас балалар болған [40, 306-307-бб.]. Сонымен қатар, поляк тұтқындары Сібірге де жер аударылған. Сібірде тұтқындардың бір бөлігі Қазақстан шекарасына таяу орналасқан Есіл (Ишим) бекінісіне орналастырылған. 1813 жылғы мәліметке сәйкес елді мекенде тұтқындағы 237 поляк офицерлері болған және екі партиямен тағы 469 поляктардың келуі күтілген [26, 328-б.]. Аталған мәліметтерге негіздей отыра ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінің өзінде еліміздің бірқатар аймақтарында, атап айтқанда, Астрахан губерниясы арқылы қазіргі Атырау және ішінара Батыс Қазақстан облыстары аумақтарында (1876 жылдан Бөкей ордасы Астрахан губерниясына қарасты болды) аз болса да поляк халқы өкілдерінің қоныстана бастағандығына көз жеткіземіз.

Толығырақ оқу Теги: ҚР, поляк ұлты, поляк ұлтының өкілдері Тенденции в развитии парламентаризма и их реализация в РК

Зарождение Парламента в Казахстане уходит корнями в глубь веков, что следует из исторического прошлого.

Обратившись к истории, можно увидеть, что еще с незапамятных времен в казахском обществе существовал своеобразный «Парламент», не оформленный тогда еще в соответствующий государственный институт, но выступающий непременным атрибутом государственности. Выработка основ законодательства осуществлялась Курултаем под руководством всеказахского хана, в который входили представители всех регионов и политических сил казахского народа. Курултай как прототип современного Парламента являлся всенародным собранием, в котором решались наиболее важные вопросы внутренней и внешней политики, в том числе объявление войны и мира, распределение земель, территорий, размера и сроков уплаты всеобщего налога. Таким образом, в Казахстане, как и в любом другом государстве, представительные органы создавались историческим путем, в тех или иных формах (народное собрание в Древней Греции, Сенат в Риме, Новгородское вече и тому подобное), по сути, основная роль которых заключалась в отправлении власти через учет многообразия социальных интересов разных слоев населения. Казахстанский парламентаризм в современности — сравнительно новое явление в политической системе нашего общества. За свой исторический период мы прошли путь от Советов народных депутатов в профессиональному двухпалатному Парламенту. Нам пришлось столкнуться с большими трудностями после распада Советского Союза. Практически всю систему необходимо было перестраивать. Этот было огромным вызовом для всей страны. Сегодня ориентированная на мировой опыт двухпалатная структура Парламента позволяет соединять в себе общереспубликанские и региональные интересы. Мировой прогрессивный опыт выявил основные преимущества двухпалатной системы: — Наличие второй палаты обеспечивает более тщательную проработку законопроектов. — Вторая палата действует в качестве гаранта конституционности, поскольку удлиняет сроки прохождения спорных законопроектов, что дает дополнительное время для его обсуждения в обществе. При этом присутствует здоровый дух соперничества между палатами, что приводит к еще большему желанию депутатов сотрудничать на благо избирателей, искать лучшие пути решения и достигать необходимых компромиссов. На сегодняшний день Парламент Республики Казахстан вступил в новую фазу своего развития и приобрел новый статус в системе государственной власти. Республика сделала шаг от президентской к президентско-парламентской форме правления, что выражается в целом в ряде положений. Решающим фактором стали изменения основного закона — Конституции страны, являющейся логическим результатом политики главы государств по развитию демократии и гражданского общества в Казахстане. И, как следует из Послания народу Казахстана «Через кризис к обновлению и развитию», эта генеральная линия будет и впредь проводиться, поскольку такой подход позволит справиться с вызовами времени, мировым экономическим кризисом и гарантирует движение страны в число ведущих держав.

Читать продолжение Теги: Парламент РК, парламентаризм, РК, тенденции развития парламентаризма Копия Знамени Победы пополнила фонд Музея ВС РК

Сейчас фонд Военно-исторического музея ВС РК насчитывает порядка 6000 экспонатов и продолжает пополняться

Военно-исторический музей Вооруженных сил РК пополнился ценным экспонатом. В музейный фонд была передана главная реликвия Великой Отечественной войны 1941-1945 годов — копия Знамени Победы. На прошлой неделе в рамках заседания СМО СНГ в Москве министр обороны РФ Сергей Шойгу передал копию Знамени Победы министру обороны РК Имангали Тасмагамбетову. «Копия Знамени Победы, которое водрузил наш батыр, наш предок Рахимжан Кошкарбаев, была передана в музей. Для наших детей, для нашего будущего это будет свидетельством о заслугах наших предков и напоминанием о том, какие были героические наши предки», — отметил заместитель начальника Генерального штаба ВС РК — начальник департамента воспитательной и идеологический работы ГШ ВС РК генерал-майор Мухамеджан Таласов.

В сообщении подчеркивается, что знамя имеет исключительное историческое значение для нашей страны, истории казахстанской армии, в которой заключено героическое прошлое наших отцов и дедов, отважно сражавшихся на полях той войны. Теперь реликвия займет достойное место в Военно-историческом музее Вооруженных сил. Она будет размещена в экспозиции, посвященной ВОВ, как яркий символ мощи и незыблемости советского народа, его нравственного и морального духа, а также будет использоваться в военно-патриотическом воспитании подрастающего поколения.
«Война была очень трудная, унесла миллионы жизней. Это знамя пронесли наши воины сквозь всю войну от Москвы до самого Берлина и водрузили его над фашисткой Германией. Под этим знаменем наши товарищи шли в бой, не считаясь ни с жизнью, ни с чем, и выполнили свой воинский долг. Знамя Победы — это символ того, что мы победили», — рассказал участник ВОВ Олег Линик. В официальном мероприятии по передаче знамени приняли участие ветераны Великой Отечественной войны, Афганской войны, воспитанники Республиканской военной школы «Жас Улан» имени Халық қаһарманы генерала армии Сагадата Нурмагамбетова, а также военнослужащие войсковой части 68665.

Читать продолжение Теги: ВС РК, Знамени Победы, музей, фонд Музея ВС РК Прославленные батыры трех жузов

Каждый жуз имел своих батыров от мала до велика: Наурызбай, Кабанбай и Есет показали силу, отвагу и незыблемый дух в борьбе против джунгар.

Наурызбай Куттымбетулы Батыр, старший жуз (1706—1781 гг.)

Наурызбай Куттымбетулы — отважно проявил себя в войне против джунгар, был одним из трех знаменосцев Абылай хана, полководец — глава десятитысячного войска тумена. Наурызбай родился в 1706 году в окрестностях Жалпактас-Сериктас, сейчас это территория Жамбылского района Алматинской области. Происходит он из старшего жуза, а именно из рода толемис племенного союза шапрашты. Он был высоким и крупным мальчиком. Его отец был состоятельным человеком. Заметив, что его сын с ранних лет отличался мощным телосложением, отец стал растить для него двух крупных жеребят, которых он кормил только молоком. Эти кони отслужили ему 18 лет, на которых он отправился в битву с джунгарами, тем самым, умножая славу своего народа. В войне против джунгар Наурызбай потерял трех братьев: Кудайбергена, Шолпана и Дуйсена. Его полководческая и общественная деятельность обрела особый успех в 30-40-ых годах XVIII века. По всей казахской степи прогремела новость о победе Наурызбая в 1729 году над Шамал ханом и Каскеленом. В 1750-52-ых годах, совместно с батырами Малайсары, Кыстык Малаем и Шапрашты Каскары, одержав победу над джунгарами, они отбросили их за Турфан, ныне территория КНДР и спасли немалое число казахов. Наурызбай приобрел великую славу в степях. Он стол полководцем тумена и получил Шапрашты Наурызбай батыр. Почти всю свою жизнь Наурызбай батыр провел в войне против джунгар, до семидесяти лет он не отпускал из рук оружия.

Кабанбай Батыр, средний жуз (1692 — 1770 гг.)

Кабанбай Кожакулулы — один из великих полководцев в войне против джунгар. Происходил он из среднего жуза, племени найман из рода каракерей. Его настоящее имя Ерасыл, которое означает драгоценное мужество. Этим именем он был назван отцом Кожакул батыром. В народе его прозвали Каракерей Кабанбай. Также в народе у него было несколько имен. Его называли Избасар — следующий геройским путем отца, Нарболу — молодой атлет, наделенный силой верблюда, далее Дарабоза — первый среди равных. Из Дарабоза он стал Кабаном — тревожащим беспрестанно врага. Имя Кабанбай широко укрепилось в народе, которое стало в дальнейшем боевым кличем. Уже в 7 лет Кабанбай лишился отца и в 16 лет старшего брата, которые погибли при джунгаро-казахской войне.

Чтобы отомстить за смерть брата, юноша проник в стан врага и убил джунгарского батыра. Выросший в военно-аристократической среде, Кабанбай отлично знал тактику ведения боевых действий, был мастером рукопашного боя. Это помогло ему быстро завоевать себе авторитет. Начинал Кабанбай рядовым воином. Был замечен, и выдвинут в жузбасы — командиры отряда из сотни бойцов. Через некоторое время отважному жузбасы доверили полк. А вскоре доблестный мынбасы стал и туменбасы — начальником крупных воинских соединений. Кабанбай встал во главе казахской национально-освободительной армии. Вместе с Богенбаем, Жанибеком, Отегеном и другими батырами он руководил отрядами казахского ополчения.

В 1723 году — в год великого бедствия — Кабанбай назначают начальником обороны священной столицы Казахского ханства — Туркестана. Кроме боевых походов, Кабанбай батыр участвовал и в делах мирных, к примеру, в организации казахско-китайской торговли. А в 1745 году был одним из казахских биев, которые выразили желание присоединиться к России, и вышли с такой просьбой к царскому правительству, заверив Россию в своей поддержке в ее борьбе против джунгар.

Читать продолжение Теги: батыры, Наурызбай батыр, Кабанбай батыр Жизнь и судьба казахских меценатов первой половины ХХ века

Жизнь и судьба казахских меценатов первой половины ХХ века

Казахские баи 20–30 годов ХХ века заклеименные советской печатью ярлыком «алашординец», «контреволюционная банда», «националист» до сего времени не реабилитированы нашей властью.

Ни у кого не должно вызывать сомнение, что деятели Алаша первой четверти ХХ века, когда они намечали будущее страны, при строительстве казахского обшества, будущего цивилизованного казахского государства, главным остовом, стержнем его структуры хотели видеть казахских баев. Потому что они были главной движущей силой Алашского движения, всячески способствовали распространению его идеи в казахской степи, были зачинателями и стояли у истоков первых ее ячеек. После февральской революции, когда царский режим был заменен Временным правительством и новая власть не признала Алашскую автономию, главной ее экономической опорой стали казахские баи. Все расходы вновь образованной власти Алашорды целиком и полностью возмещали казахские баи, материально и финансово.

К числу баев, которые считались главной опорой Алашординского правительства, помогавшие материально и финансово можно отнести следующих лиц: Каражан Укибаев (Семей), Медеу Оразбаев, Ике Адилов (Шынгыстау), Хасен Акаев, братья Бекметовы, Ыбрай Акпаев (Каркаралы), дети бая Мамана из Жетысу. В западном регионе Алашординскую власть материально и финансово поддерживали Иса Копжасаров из Кобды, правнук батыра Сырыма Салык Омаров, также известный бай из Мангыстау Тобанияз Алниязов.

Большой вклад внесли казахские баи в деле обучения казахской молодежи в высших учебных заведениях России и Западной Европы. Например, Жаханша (Жанша) Досмухамедов при материальной поддержке правнука Сырым батыра Салыка Омарова закончил юридический факультет Санкт-Петербургского университета [1]. История меценатства (назначеие для них стипендии и другие формы поддержки) казахских баев в деле получения казахской молодежью высшего образования, к сожалению до сего времени не изучены.

Считается, что первыми Алашорду поддерживали баи из Семейского региона, поскольку город Семей являлся центром Алашского движения. Казахские баи начали поддерживать Алашское движение начиная с 1905 года. Например, среди лиц подписавших и принявших Каркаралинскую петицию 1905 года на Кояндинской ярмарке было немало зажиточных казахов. Например в документе 1905 года, которая называется «Дело об агитации среди киргиз Каркаралинского и Павлодарского уездов о посылке в Петербург для представления от Киргизского народа петиции царю» стоят подписи 42 человек [2, 26-30-с.]. Так вот, при организации сбора подписей организаторы в основном опирались на авторитетных, зажиточных людей и баев. Это было впервые, когда представители Алашского движения и казахской национальной буржуазии провели первую совместную кампанию.

Таким образом, впервые удачно проведенная совместная акция солидаризовала деятелей Алаша за дело своего народа, за дело защиты его интересов. За эту акцию царская администрация строго наказала организаторов, некоторые были посажены в тюрьму. В это трудное время свое веское слово сказали казахские баи. Они протянули руку помоши деятелям Алашского движения. Об этом свидетельствуют следующие факты.

Когда Миржакип Дулатов был посажен в тюрьму, 17 июня 1906 года Каражан Укибаев заплатил за него залог 2500 рублей, а Акайулы Хасен из Омска вовсю освободил его заплатив 5000 рублей [3]. А Медеу Уразбайулы 1908 году, когда услышал, что после восьмимесячнего заточения Алихан Букейханов заболел в Семейской тюрьме сказал: «Алеке очень нужный человек для казахов». В 1908 году в местечке Шагыл он держал 10 дойных кобылиц и каждый день отвозил в тюрьму большой бурдюк кумыса и тушу молодого барашка. Держал совет со своими людьми по этому вопросу. [4, 102-105-сс.].

Следующей вехой в меценатской детельности казахских баев является 1913–1918 годы, когда начали активно выходить казахские газеты. Казахские баи активно включились в дело становления, развития, распространения казахских газет, казахской культуры. Они деньгами начали помогать казахским газетам. В частности, они помогли распространению и популяризации среди населения газете «Қазақ», которая за 1913–1918 годы выпустила 265 номеров.

Так, в газете «Қазақ" за 1915 год он написал обращение «Зажиточным людям Алаша» (Ауқатты алаш азаматтарына), где просил их о финансовой поддержке этого органа. Большую активность в этой кампании проявили дети бая Мамана под руководством Есенгул кажы [5, 230-232-сс.].

Есенгул кажы Маманулы

Дети бая Мамана жившие в Капалском уезде (Жетысу) Есенгул и Турысбек внесли большой вклад в деле открытии казахских школ, развитию национальной культуры, став первымии яркими представителями казахских меценатов. Так, 1913 году Есенгул кажы Маманов в газете «Қазақ" объявил конкурс на лучший казахский роман, что вызвал большой резонанс среди казахских читателей [6, 81-с.].

Следующим ярким представителем-меценатом, помогавшим казахским газетам является — бай Каражан Укибаев. Одним из добрых начинаний Каражана было — издание журнала «Абай». Наш великий писатель Мухтар Ауезов 1918 году обращается за финансовой помошью Каражану Укибаеву изданию журнала «Абай». Тогда бай ответил так: «Деньгами помогу, лишь бы журнал выходил». [7, 76-с.]. Выше перечисленные примеры показывают: Деятели Алаша на примере издания газет, развитии национальной культуры воочию убедились, каковыми являются настоящие казахские баи.

Час истины для деятелей Алаша и представителей национальной буржуазии наступил после февральской революции 1917 года. Когда Алашординское правительство переехало из Оренбурга в Семей главную поддержку оказали местные казахские баи. В частности большую помощь оказал Укибаев Каражан. Как показывают архивные документы 1918 года [8] все собрания Семейского Земства проходили в зданиях Укибаева Каражана, которые он дал Алашординскому правительству.

Так, в личном деле Ике Адилова написаны следующее: Адилов Ике, казах. Живет в волости Шаган Семейского округа, образование среднее, имеет двух жен, семья из 7 чел. Имеет 596 крупного рогатого скота, 900 мелких. Бывший управляющий, би. Был управляющим при Колчаковской власти, член Казахского областного исполнительного комитета. Награжден золотой медалью и Похвальной грамотой. В годы гражданской войны активно помогал материально Алашординскому правительству, был его сторонником. Участвовал в формировании Алашординского воиска, был в тесных связях с атаманом Анненковым в его боях против Красной армии.

Ике Адилов

1927 году Адилов Ике вместе с другими баями был сослан в Рубцовский округ. 1928 году сбежал и прятался в Шаганских горах. Здесь собрав своих единомышленников организовал конную сотню и воевал против советской власти. [9, 53-54-с.].

В газете «Қазақ» за ноябрь 1917 года (№ 14) было опубликовано следующее обращение: «Если мы не сможем защитить себя, то когда наступит время бунтов и восстании, настанет трудные времена и казахи окажутся жертвами.». В этом номере было объявлено, что 5 декабря в Оренбурге созывается Второй Всеказахский съезд, куда приглашались все достойные авторитетные люди со всех регионов [10, 146-147-сс.]. На этом втором Всеказахском съезде был обсужден текущий момент, в то время происходили разные мятежные бунты, грабежи. Обсуждая эти вопросы для защиты казахов договорились о формировании казахской милиции. Было принято его Положение состоящее из 12 пунктов. Все средства для формирования добровольческих отрядов было закреплено за Алашординским правительством [11, 28-29-сс.].

Читать продолжение Теги: бай, баи, казахские меценаты Немного о древнетюркской письменности

Общепринято считать, то древнетюркское письмо, как таковое, было открыто и стало доступным ученому миру в XVIII веке.

Древнекитайские историки, говоря о кочевниках севера хуннах, называют их не иначе как «хасак». Эти же древнекитайские летописи оставили не одно свидетельство о наличии у кочевников древнего письма. Н. Я. Бичурин в своем «Собрании сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древнейшие времена» пишет в нескольких местах: «Имеют серебряную монету с изображением на ней лица государя, Записки пишут на пергамине поперечными строками». «Перед могилами ставят камень с изображением покойного и надписью, в которой перечислены все военные подвиги, их надписи, буквы схожы с буквами Ху (хунны, гунны)». И там же, на другой странице: «Тюркские надписи напоминают надписи народа Ху». Все эти надписи относятся к периоду межвременья, когда Империя Хуннов распалась, а племена и роды, ее составляющие, переселились на Алтай во II—V вв.

Фрагмент стелы с древнетюркской надписью

Вызывает недоумение то обстоятельство, что почти никто не задумывался о том, что скифы и саки, имея богатейшую материальную культуру, скифское золото и тому подобные предметы искусства древности, составляющие целую философию и мифологию, выраженную в изделиях «звериного стиля», не имели письма, алфавита или каких-то других способов записать либо зафиксировать действительность. Наконец, в Иссыкском кургане рядом с Золотым человеком в 1970 году была найдена серебряная сакская чаша, на которой имеется надпись. Но к сожалению, до сих пор эта надпись не расшифрована.

Древнетюркские стелы с руническими надписями

Между тем, у того же Геродота в рассказах об Анахарсисе скифском, отнесенном к семи мудрецам того времени самими греками, и в новелле о трагической судьбе скифского царя Скила, повествуется о том, что эти скифы были людьми грамотными, то есть умели писать и читать по-гречески. Ведь Анахарсис пришел из скифской земли в Грецию, в Афины к мудрецу и стратегу Солону за знаниями, и не зачем другим. А послал его к грекам царь скифов. Так, во всяком случае, пишет Геродот. Таким образом, скифы остались в истории не только как великолепные воины, но и как народ, из числа которого выходили замечательные мудрецы, знавшие письмо, грамоту.

Поскольку наличие скифского письма спорно, необходимо сказать о том, что греческая и скифская культуры имели друг на друга весьма большое влияние. Скифы в основной массе своей были кочевниками, земли у них было предостаточно. И начиная с VIII в. до н. э. древние греки начинают колонизацию Причерноморья, поскольку скифы им в этом никак не препятствуют. В научной терминологии этот период с VIII в. по V в., когда древние греки активно переселялись на берега Черного моря и основывали там города, назван «Великой греческой колонизацией».

Дело в том, что к середине первого тысячелетия до н. э. Скифия стала основным поставщиком зерна для Греции. И Дарий первый, персидский царь, а затем и его преемник Ксеркс, прежде чем напасть на Грецию, пытались нейтрализовать Скифию, бывшую экономически связанную с греческими городами, являвшимися базисными для метрополии — Греции. Так, что походы персидских царей в Скифию обусловлены будущими греко-персидскими войнами, тем обстоятельством, что прежде чем начать войну с греками, персы пытались захватить районы, которые поставляли в Грецию пшеницу и другие продукты земледелия. Уже в те времена Восточная Европа кормила Центральную.

Читать продолжение Теги: древнетюркская письменность «Традиционная жизнь в степи»: ремесла и промыслы казахов

«Традиционная жизнь в степи»: ремесла и промыслы казахов

Ремесленное производство и всевозможные домашние промыслы были неотъемлемой частью повседневных забот жителей казахских степей.

Суровые условия кочевой жизни наложили свой отпечаток на эту сферу традиционной культуры, сделав домашнее производство частью натурального хозяйства, направленного на удовлетворение нужд и потребностей членов семьи или рода, и редко — на обмен или торговлю. Присоединение Казахстана к России и бурное развитие капитализма в XIX в. привели к проникновению в центральноазиатские степи товарно-денежных отношений и началу выделения ремесла из натурального хозяйства. Тем не менее продукция традиционных промыслов продолжала отвечать запросам в первую очередь кочевого и полукочевого скотоводческого хозяйства. В казахском обществе наблюдалось четкое разделение ремесленного производства на мужское и женское. Мужское включало в себя такие виды промыслов, как кузнечное, ювелирное, столярное, кожевенное, косторезное, камнерезное дело, в то время как прерогативой женщин были обработка шерсти, ткацкое дело, вышивка, плетение и т. п.

Деревообрабатывающее ремесло предоставляло населению множество предметов, необходимых для введения хозяйства и повседневной жизни. Весьма ценной продукцией, изготовляемой мастерами по дереву, были многочисленные элементы каркаса юрты. Изготовление раздвижных секций основания кочевого жилища (кереге), купольных жердей (уық), обода-навершия (шаңырақ), дверей (есік) требовало значительной квалификации. Производство деревянных частей юрты было особенно распространено в северных районах Казахстана, более богатых лесом, в частности, в Кокчетавском уезде. Некоторые деревянные элементы, в первую очередь двери и круговое навершие, покрывались резным орнаментом. Затейливой резьбой, в основном элементами растительного орнамента, покрывались и предметы деревянной мебели: лари (кебеже) и шкафчики (асадал) для хранения продуктов и посуды, шесты-вешалки для одежды (адалбакан), кровати (төс-ағаш), а также различная деревянная посуда и прочие предметы быта. С развитием земледелия возрастала необходимость в орудиях для обработки земли и обмолота урожая, также изготовляемых из дерева. В ремесле мастеров по дереву важную часть составляло производство седел (ер).

Потребности кочевого хозяйства удовлетворяло и кузнечное производство (ұсталық), основанное на привозном сырье и поставляющее всевозможные элементы конской упряжи, стремена, подковы. Также изготавливались металлические детали пахотных орудий, серпы, ножи и т. п. По мере массового притока более дешевых товаров фабричного производства на внутренний рынок объемы и значение традиционного кузнечного ремесла снижались.

Читать продолжение
Теги: ремесла казахов Одни из первых поздравлений казахстанцев с 550-летием Казахского ханства

Поздравления казахстанцев с 550-летием Казахского ханства из уст артистов, спортсменов, актеров, общественных и политических деятелей нашей страны.

Жандарбек Мәлібеков — ҚР Мемлекеттік Елтаңбасының авторы

Одни из первых поздравлений казахстанцев с 550-летием Казахского ханстваҚазақ халқы кеше ғана қалыптасқан жоқ, оның тарихы өте тереңде екені белгілі. Біздің қазақ даласында ертеден сақ, үйсін, ғұн және-де түрік қағанаттары өмір сүрді. Тарихымыз олармен тікелей қатысты. Одан кейін Алтынорда, оның ішінен қазақ хандығы жеке бөлініп шықты. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Ұлытаудағы сөйлеген сөзінде айтқан мәселелердің барлығы, ол кісі ғұндардан бері, қазіргі тәуелсіздік деп келе жатқан мәселелердің барлығы халқымыз үшін маңызды, әсіресе жастар үшін терең маңызды екенін айту керек деген болатын. Ендеше Қазақ хандығының 550 жылдығын тойлау, өскелең ұрпақ үшін ұлы тарих беті.

Серик Сапиев — чемпион мира по боксу, олимпийский чемпион

Одни из первых поздравлений казахстанцев с 550-летием Казахского ханства550-летие Казахского ханства — это не только наша прошлая история, это показатель силы духа наших предков, которые смогли сохранить нашу государственность. Ведь национальное самосознание и идентичность казахов прошли серьезные испытания в сложные периоды нашей истории. Изучая историю, мы понимаем, насколько трудно далась нашим предкам независимость. Данный праздник — это отражение преемственности для казахстанской молодежи, знак того, что нынешнее поколение просто обязано сохранить накопленные знания, традиции и обычаи родного народа уже для своих потомков. Таким образом, 550-летие Казахского ханства имеет важнейшее политическое значение. Эта дата — действительно знаменательная веха в развитии нашей государственности, одна из возможностей реализовать национальную идею «Мәңгілік ел». Дорогие казахстанцы поздравляю вас с этим славным праздником, занимайтесь спортом и будьте сильны духом!

Нұрлан Әлімжан — киноактер, әнші

Одни из первых поздравлений казахстанцев с 550-летием Казахского ханстваБарша қазақстандықтарды Қазақ хандығының 550 жылдық мерейлі тойымен құттықтаймын. Керей мен Жәнібек бабаларымыздың осындай кең байтақ жер, бірлігі жарасқан ел сыйлағаны — біз үшін ұлы тарих. Сол бір заманда алтын орда тігіп, Қозыбасының төрінде ұлттық мемлекет құрды. 200 мың халықтың бірлігін нығайтып, әскерін жасақтады. Сол батыр бабаларымыздың күшімен, ақ найзаның ұшымен ұлан-ғайыр атырапты сақтап қалды. Күрескер ұлы батырларымыздың, хандарымыздың рухы әрдайым разы болсын. Ал, қазақ еліме тілерім: тек қана заманымыз тыныш болып, егеменді еліміз жасай берсін. Әлемге атымыз танылып, мәңгі ел болайық. Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман орнап, әрдайым осындай бақытты күндерде, Қазақ хандығын мерекелерін тойлауды жаза берсін.

Ануар Нурпеисов — киноактер, руководитель КГУ «Астана Жастары» Акимата города Астаны

Одни из первых поздравлений казахстанцев с 550-летием Казахского ханстваЯ считаю, что национальная идея «Мәңгілік Ел» заключается в том, что наше государство было основано 550 лет назад. Благодаря нашим предкам сегодня есть и будет вечная, развивающаяся и прогрессирующая страна под названием Казахстан. Не взирая ни на какие-то политические, геополитические вызовы, Казахстан с относительно небольшим населением, но очень твердым и жестким стержнем сохранил себя. Значение этой идеи включает в себя вечный народ, который за основу всегда берет взаимопонимание между более ста этносами. Я думаю, 550-летие Казахского ханства направлено на самосознание, самоидентификацию казахстанцев. Это событие — напоминание того, что мы народ с богатой и древней культурой, 550 лет это более чем половина тысячелетия, на нашей земле были разные государства и разные народы, но как минимум последние 550 лет эта земля находится под именем казахов. Мы динамично развивающийся народ. Самое главное, чтобы жажда к знаниям у нашего народа была нескончаема, время необходимо эквивалировать в знания, а знания эквивалировать в материальные и духовные ценности. Поздравляю всех казахстанцев с этим великим праздником!

Асылхан Төлепов — киноактер

Одни из первых поздравлений казахстанцев с 550-летием Казахского ханстваЕң алдымен барша қазақ елін «Қазақ хандығының 550 жылдығымен» шын жүректен құттықтаймын. Бұл қазақ тарихындағы үлкен маңызды кезеңдердің бірі деп білемін. Бұл ұлы мереке. Қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған тарихи оқиға 1456 жылы болатын. Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайыр ханның үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап, шығыс Дешті Қыпшақ пен Шудың бойындағы Қозыбасыға қоныс аударуы қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды тарихи оқиға. Сонау ата-бабаларымыз, аңсаған күн 1465 жылы болды. Бұл ұлы мерекенің өтуінің маңызы біз үшін зор деп білемін. Өйткені кейінгі ұрпаққа, кейінгі өскелең жас ұрпаққа мұра болып қалатын аманат. Бұл бір реттік қана тойланатын мереке болып қалмаса екен деп тілеймін. Жылдан-жылға жалғасатын дәстүр болып, тойлана берсін.

Денис Тен — казахстанский фигурист, призёр зимних Олимпийских игр

Одни из первых поздравлений казахстанцев с 550-летием Казахского ханства550-летие Казахского ханства — исторический праздник для всей страны! Эта дата описывает целую эпоху становления казахской государственности, новую эру в Великой Степи, когда на авансцену истории вышел казахский народ. И сегодня, вспоминая великие достижения наших предков, мы делаем шаг навстречу к национальной идее «Мәңгілік Ел» олицетворяющей вечное государство, вечную землю, вечные ценности. Человек без прошлого, не имеет будущего, и это событие дает возможность не только прикоснуться к историческому прошлому нашей страны, но и передать накопленные знания, традиции и обычаи родного народа будущим поколениям. 550-летие Казахского Ханства — национальное достояние всей страны и превосходный импульс для покорения новых вершин в истории Республики Казахстан!

Читать продолжение Теги: 550 лет, Казахское ханство Историческое значение Атлахской битвы в судьбе казахов

В 2001 году, в первый год нового тысячелетия исполнилось 1250 лет победе в Атлахской битве.

Интересы двух великих воинственных империй, подобно ножницам, схлестнулись — перекрестились на казахской земле. Стало неизбежным решительное сражение между армиями империи Тан (средневековый Китай) и арабами, которое случилось в 751 году.

Сражение произошло под небольшим городом Атлах. Атлах — в те времена был тюргешским городом, расположенным на берегу реки Талас. Внутренние противоречия разрушили тюргешский каганат, который разделился на черных и рыжих, и китайские военачальники, а также их союзники корейцы решили в полной мере воспользоваться этим. Главнокомандующий китайской армией по происхождению кореец Гау Шиянжи с многочисленным, словно горный сель, войском подошел к городу Талас, в котором была окружена тюргешская армия.

Сын правителя города Шаша Зияд ибн-Салих отец которого был убит при взятии Шаша генералом Гау Шиянжи, привел собой к Таласу, рядом с Атлахом, арабские войска. Роды карлуков заняли выжидательную позицию, и пока не вмешивались в конфликт. К моменту сражения с обеих сторон собралось почти 100 тысяч воинов, которые выстроились на предстоящем поле битвы.

Великая битва, начавшись, не закончилась в один день, а продлилась целых пять лет, воюющие не жалели жизней, словно понимая историческое значение сражения. Не было числа погибших с обеих сторон. В счастливый для арабо-тюркских войск момент, армия империи Тан была побеждена. В разгар битвы карлуки, позабыв о внутренних противоречиях с тюргешами и другими родами, вступили в бой против древнего врага степняков китайцев, и ударили во фланг танской армии генерала Гау Шиянжи, что и привело к победе.

Если верить арабскому историку Ибн аль Асиру «Под городом Атлах было убито более 50 тысяч солдат китайской армии, и 20 тысяч взято в плен и неизвестно сколько погибло воинов со стороны арабов, согдийцев и союзных им армий тюргешей и карлуков. Но, видимо, немало. Мы только знаем, что Атлахская битва и великая победа в ней сыграли огромную роль в последующей истории народов Средней Азии и Казахстана, развязали узел многочисленных противоречий, послужили наглядным примером единства единокровных народов. Кроме этого, именно эта битва привела к тому, что китайская экспансия была прервана, и с этой стороны на многие столетия была предотвращена угроза нашествий.

Победа в Атлахской битве имеет по крайней мере два глубоких исторических смысла:

1. Главнокомандующий Танской империи Генерал Гау Шиянжи едва спасся живой в этом сражении, и с тех пор нога китайского солдата не ступала на священную казахскую землю. Средняя Азия и Казахстан отстояли свою независимость. Избавившись от китайских завоевателей, наши земли сохранили свою свободу до сегодняшних дней. В противном случае даже неизвестно какой путь могла бы избрать мировая история.

2. Может быть множество толкований, но в любом случае даже при распространении в казахской степи ислама и исчезновений древнетюркской письменной культуры, на смену которой пришло арабское письмо и грамматика, наши народы приобщились к арабской культуре, а через нее и к мировой, став составной ее частью. Тюрки через исламскую (арабскую) культуру смогли выйти на более широкие горизонты, одним из значительных результатов чего явилось появление такого мыслителя мирового масштаба, как великий ученый, философ и поэт Аль-Фараби, прозванный в ученом мире «Вторым учителем» после Аристотеля. Другой крупнейшей фигурой мусульманского ренессанса стал выдающийся ученый-врач, ставший одним из основателей канонов мировой медицины Ибн-Сина (Авиценна). Кроме них появилась целая плеяда великих мыслителей тюркского происхождения Махмуд Кашгари, Юсуп Баласагуни, переводчик и составитель священной книги мусульман, записавший и систематизировавший хадисы (главы) Корана Аль-Бухари, еще при жизни прослывший святым Ахмет Яссауи и многие другие. Большинство выдающихся мыслителей, ученых, поэтов и писателей, одним из которых является великий казахский поэт Абай Кунанбаев, впитали в себе лучшее из арабской культуры, литературы и искусства, на всех на них влияла благодатная аура мусульманского миропонимания. В этом заключается историческая правда. Конечно, арабские завоевания не прошли бесследно для древней тюркской культуры, многое изменили в самой жизни кочевника. Но по здравому рассуждению пользы было больше, чем вреда.

Читать продолжение Теги: Атлахская битва Древние города Казахстана: «Тараз. Сквозь вехи тысячилетий»

Древние города Казахстана: «Тараз. Сквозь вехи тысячилетий»

Тараз — это не только казахстанский город, он принадлежит Евразии, поскольку является узлом караванных путей, центром науки и культуры, ремесла и торговли огромного материка.

На том месте, где сейчас раскинулись кварталы современного города Тараза, важного промышленного и культурного центра страны, находятся остатки одного из крупнейших средневековых городов Казахстана, известного историкам под именем Тараз. Первое упоминание о нем содержится в византийских источниках и относится к концу VI в. Именно в это время одна из крупных империй поры средневековья Византия пытается заключить договор с тюрками, государство которых простиралось от Тихого океана на востоке до Черного моря на западе. Император Юстиниан II отправляет посольство во главе с Земархом, который был военачальником восточной части империи, в ставку тюркского кагана Дизабула. Во время своей поездки Земарх, по описанию византийского историка Менандра, побывал в городе Таласе и где-то недалеко от него был принят в ставке тюркского кагана, повелителя огромной державы.

Впоследствии о Таразе (Таласе) писали почти все средневековые географы, историки, путешественники, и это не удивительно, ведь город занимал одно из центральных положений на Великом Шелковом пути. Поэтому не случайно, что при описании Тараза авторы отмечают, в первую очередь, его торговое значение. Вот что, например, пишет китайский путешественник Сюань-Цзянь: «Талас имеет окружность от 8 до 9 ли. Здесь останавливаются и торгуют всевозможными товарами купцы, приезжающие из многих стран».

То же самое, но спустя три с лишним столетия сообщает Ибн Хаукаль: «Тараз — место торговли мусульман с тюрками» А ал-Макдиси пишет так: «Тараз — большой укрепленный город, со множеством садов, густо заселенный, у него ров, четверо ворот и населенный рабад. У ворот города течет большая река, часть города находится по ту сторону реки. Через реку проходит дорога, соборная мечеть находится среди базаров».

Однако ни один из древних авторов не называет точного месторасположения Тараза, и поэтому довольно долго его искали в разных местах. Тараз отождествлялся то с развалинами городища Тоймакент на правом берегу Таласа, то с местечком Тала на р. Карабура, то с известным средневековым городищем Садыр-Курган. В. В. Бартольд более всего был склонен помещать средневековый Тараз на месте Аулие-Ата, так до середины XIX в. назывался Тараз. При этом он ссылался на ал-Макдиси, который при описании Тараза указывал на большую реку, протекающую через город. Такой рекой мог быть только полноводный Талас.

Поразительная интуиция крупнейшего востоковеда впоследствии была полностью подтверждена исследованиями археологов М. Е. Массона, А. Н. Бернштама и Г. И. Пацевича. Псоле раскопок на городище, расположенном в центре современного Тараза, найдены настолько яркие и богатые находки, что сомневаться в тождестве этого городища и древнего Тараза уже не приходится.

Центром Тараза, его самой старой частью являлась цитадель, по-персидски «арк» или «кухендиз». В этой наиболее укрепленной части города помещалась резиденция властвующего класса общества. К цитадели примыкала окруженная стеной территория города, называемая шахристаном. Это укрепленная центральная часть города, где размещалось богатое население: чиновники, купцы, землевладельцы, священнослужители. Здесь находились жилища знати, богатых купцов, ремесленников, здесь же были торговые лавки. К стенам шахристана со всех сторон прилегали торгово-ремесленные предместья — рабады. В них помещались ремесленные мастерские, жилища мастеров, а также хижины бедного городского люда.

Древний Тараз в то же время был центром большого оазиса. Кроме Тараза сюда входили десятки крупных и мелких городков, селений, отдельных усадеб и замков. К настоящему времени от них остались лишь оплывшие развалины — холмы. В жаркое летнее время трава на них выгорает и, если подняться куда-нибудь на возвышенность, то отчетливо видны желтые вкрапления в зелень массивов полей.

Тараз был центром важного и высокоразвитого в культурно-экономическом отношении района. Границы его, как установили ученые, усиленно охранялись от внезапных нападений врагов. Оазис защищали крепости с постоянными военными гарнизонами. Обойти их было невозможно, а взять приступом такую сильно укрепленную крепость было нелегко, тем более что исключалась внезапность нападения, обычно обеспечивающая половину успеха. Пока запертые в стенах гарнизоны мужественно отбивались от врага, крупные военные отряды Тараза уже нацеливали свой удар и заставляли непрошенных пришельцев спешно убраться восвояси. По крайней мере, как сообщает источник, когда в конце IX в. Основатель могущественной среднеазиатской династии Саманидов Исмаил ибн Ахмед пошел войной на Тараз, то перенес много трудностей, и лишь после долгого и упорного сопротивления эмир Тараза вынужден был сдаться и с многочисленными дехканами принял Ислам.

Присоединение Тараза к Средней Азии и усиление торгово-экономических связей с крупнейшими центрами — Бухарой и Самаркандом, — несомненно, сыграли и свою положительную роль.

Для этого времени характерно широкое распространение поливной керамики. Полива белая, зеленая, жёлтая. Помимо резного подглазурного, так называемого гравированного орнамента, теперь появляется подглазурная роспись разноцветными красками: темно-коричневой, красной и черной по белому фону. Сюжет орнамента растительный, приобретающий все более и более геометрические формы. Существенное значение в украшении занимают стилизованные надписи, представляющие собой изречения религиозного характера.

К этому же периоду относится одна из интереснейших находок — керамический светильник, сделанный в виде юрты. Это фактически уменьшенная во много раз модель настоящей юрты кочевника. Она имеет все необходимые атрибуты войлочной юрты: полги, имитирующие деревянный остов- кереге, стягивающие кошму веревки и даже отверстие в крыше — тундык, служившее дымоходом. Находка модели юрты в городе, центре ремесла, торговли и земледелия, позволяет археологам сделать крайне интересный вывод о проживании в Таразе населения, для которого кочевой быт, составляющий еще недавно основу жизни, стали лишь воспоминанием, отразившимся в прикладном искусстве.

В XI—XII вв. во время правления в Средней Азии династии Караханидов Тараз достигает апогея в своем расцвете. В это время он становится столицей одного из удельных владений. Политическая самостоятельность его проявилась прежде всего в местном чекане монеты от лица таразских владетелей. А значение и мощь города выразились в том, что в начале XI в. Таразскому владетелю Туганхану подчинялись правители Самарканда и Кашгара. Естественно, что эта политическая сила была следствием экономического могущества города.

Слои городища этого времени при археологических раскопках дали множество находок, ярко характеризующих культурно-экономический подъем Тараза.

Читать продолжение Обычай казахов «Табақ тарту»

У казахов очень много обычаев связанных с трапезой, одним из самых важных является процесс «табақ тарту».

Процесс «табақ тарту» (преподнесение мяса гостям), удивительным образом воплотивший в себя не просто традиции и обычаи народа, а его характер, духовный менталитет. «Табақ тарту» — показатель умения, соблюдения приличия, гостеприимства и культуры почитания старших гостей. Считается невежеством незнание, несоблюдение сервировки табака. Каждому гостю преподносится определенный жілік (кость с мясом) по его заслугам и почитаемости.

«Бас табақ« — главный табак преподносится самым почетным приглашенным гостям старейшинам. «Сый табақ« — также почетным гостям, «күйеу табақ« — для зятя, «келін табақ« — для снох, «жастар табақ« — для молодежи.

В самую первую очередь на отдельном блюде старейшему и почетному гостю подается баранья голова (иногда вместе с «жанбасом»), в знак особого уважения и почитания.

Гость должен разделить голову между присутствующими, соблюдая также древний ритуал, означающий уважительное отношение к старикам, детям, дальним родственникам. Интересно и любопытно по степным обычаям отношение к детям: язык бараньей головы с напутствием «быть бойким на язык» передавался шустрому из малышей, между детьми распределялись уши, а также почки, заплетенные в косички жирные части кишок.

Действует негласное правило: баранью голову не может разделывать тот, у кого жив отец. Этим самым подчеркивалось незыблемость почитания старых людей, родителей. Нарушение этой традиции считалось даже знаком беды.

В «бас табақ» кладется для самых почетных уважаемых гостей «жанбас» — бедренный мосол, «белдеме» — позвоночная часть.

Далее по степени возраста и почитаемости шли «сый табақ« — коленные кости (асық жілік), вышеколенные кости (ортан жілік), лопатки (жауырын), локтевые кости (кәрі жілік), кости предплечья (тоқпан жілік).

Ребра, позвоночные кости — омыртқа подавались остальным гостям.

«Төс» или жирную грудинку родственники жены всегда держали для зятя, а если его нет- отдавали дочерям или снохам. Объесть грудинку дочиста значило иметь красивую жену или мужа.

«Кәрі жілік». В буквальном смысле «старый» мосол или локтевую кость нельзя подавать незамужним девушкам, чтобы не остаться навсегда в девушках.

Читать продолжение Теги: Табақ тарту 29-я стрелковая. Оборона Сталинграда
Портал «История Казахстана» публикует уникальные архивные документы о дивизиях, сформированных в г. Акмолинск, участвовавших в крупнейших боях Великой Отечественной войны. Документы рассекречены и привезены из Центрального архива Минобороны Российской Федерации (г. Подольск).

Формирование и боевая учеба

Декабрь 1941 года. Небольшой городок АКМОЛИНСК внешне казался спокойным и глухим. Серенькие домики уныло горбились среди сугробов, овеянные холодными сибирскими ветрами и пургой. Здесь не было слышно артиллерийской кананады, тяжелых взрывов авиабомб и пулеметной стрельбы. Сюда лишь доносилось грозное дыхание войны и сердца Акмолинцев бились в едином ритме с сердцем Родины, вступившей в смертельную схватку с фашизмом.

Красная армия, после тяжелых оборонительных боев, перешла в контрнаступление и гнала немцев на запад. Над Ростовом, Калининым, Тихвином, Клином, (неразборчиво), Нарофоминском и другими городами страны снова завели Красные знамена. Враг получил жестокие удары, но был еще силен.

Фронт требовал новых резервов. Приказом Товарища СТАЛИНА в декабре 1941 года была создана 29 стрелковая дивизия, вошедшая в апреле месяце в 1-ю резервную армию. В дивизию вошли: 106, 128, 299 стрелковые полки, 77 артиллерийский полк, отдельный противотанковый истребительный дивизион, отдельные батальоны саперов, связи и другие специальные подразделения.

Личный состав дивизии в основном был укомплектован из призывных возрастов населения Акмолинской, Карагандинской, Северо-Казахстанской областей и некоторой части молодежи временно оккупированных областей Украины и Белоруссии. Это были физически крепкие, здоровые люди. Каждый из них горел желанием как можно скорее овладеть военным дело и выехать на фронт. Начались дни боевой учебы. Занятия проходили напряженно, в условиях суровой сибирской зимы. Проводились тактические учения, совершались длительные переходы и марши и никто из бойцов и командиров никогда не обижался на все эти тяготы и лишения. Каждый знал, что сама война еще тяжелее и суровее.

Оборона Сталинграда

Занятие нового оборонительного рубежа совпало с выходом приказа Войскам Сталинградского фронта от 1 сентября 1942 года, в котором говорилось: ни шагу назад! не допустить врага к Волге, защитить город Сталинград. Это было требование нашего народа, нашей Родины. Военный Совет потребовал от всех бойцов, командиров и политработников, от всех защитников Сталинграда стойкости и мужества в борьбе с зарвавшимся врагом.

Не успели бойцы по-настоящему окопаться, как противник стал предпринимать ожесточенные атаки на оборонительные рубежи дивизии. Немцы торопились. Им нужно было взять Сталинград как можно скорее, чтобы развернуть наступление на Москву.

На маленькую группу бойцов роты лейтенанта Каляда немцы предприняли психическую атаку. Немецкие автоматчики шли во весь рост без головных уборов, кричал, отчаянно строчили из автоматов. Но бойцы знали натуру врага. Не в первый раз они отбивали психические атаки. Горстка храбрецов встретила немцев метким прицельным огнем, рассеяла их и частью уничтожила, обратила в бегство. В тот же день рота лейтенанта Каляда отразила еще три ожесточенных немецких атаки. Немцы потеряли убитыми до 300 солдат и офицеров.

Читать продолжение Теги: 29-я стрелковая, ВОВ, победа, Сталинград

Страницы:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
...

предыдущая следующая